Boeing (Stearman) XA-21
Dwusilnikowy lekki samolot bombowy i szturmowy.
Autor Leszek Wieliczko i Jacek Wilczyński
Już w 1937 roku US Army Air Corps rozpoczął wstępne prace koncepcyjne nad lekkim dwusilnikowym samolotem bombowym kategorii A – Attack Bomber, który mógłby w przyszłości zastąpić wchodzące właśnie do służby jednosilnikowe Northrop A-17. Od nowego samolotu oczekiwano przede wszystkim wyższych osiągów i silniejszego uzbrojenia. W marcu 1938 roku USAAC sprecyzował swoje wymagania co do nowego bombowca, wydając tzw. Circular Proposal 38-385. Oczekiwano, że samolot będzie miał udźwig 544 kg bomb, zasięg 1931 km i prędkość nie mniejszą niż 322 km/h.
Do prac nad opracowaniem projektów takich samolotów przystąpiło pięć wytwórni lotniczych – Bell, Douglas, Martin, North American (z pewnym opóźnieniem) i Stearman – które do lipca 1938 roku przedstawiły swoje propozycje. Bell opracował projekt samolotu Model 9 z dwoma silnikami rzędowymi typu Allison V-1710, dwoma działkami kalibru 37 mm w przodzie kadłuba i obliczeniową prędkością aż 410 km/h. Douglas przedstawił projekt Model 7B z dwoma silnikami gwiazdowymi typu Pratt & Whitney R-1830. Takie same silniki wykorzystywał Model 167 firmy Martin oraz – początkowo – NA-49 zakładów North American. Natomiast Stearman zaprojektował samolot oznaczony X-100. Wszystkie bombowce miały być dwusilnikowe, całkowicie metalowej konstrukcji, uzbrojone co najmniej w cztery karabiny maszynowe w skrzydłach oraz wyposażone w komorę bombową w kadłubie.
Model X-100 zakładów Stearman był wolnonośnym górnopłatem napędzanym dwoma silnikami gwiazdowymi typu Pratt & Whitney XR-2180-7 „Twin Hornet”. Załogę miało tworzyć trzech lub czterech lotników. Bombardier i pilot mieli swoje stanowiska na przodzie kadłuba, zakryte wspólną przeszkloną osłoną (co nadawało samolotowi charakterystyczną sylwetkę). Radiooperator/strzelec tylny zajmował miejsce w kabinie w tylnej części kadłuba, skąd mógł obsługiwać cztery ruchome karabiny maszynowe umieszczone po bokach i w dolnej części kadłuba oraz w obrotowej wieżyczce strzeleckiej na grzbiecie kadłuba. W szczególnych przypadkach załogę mógł uzupełniać czwarty jej członek – drugi strzelec – który wspomagał radiotelegrafistę w obsłudze uzbrojenia obronnego. X-100 był pierwszym dwusilnikowym samolotem zaprojektowanym w wytwórni Stearman, a równocześnie jej pierwszym jednopłatem i pierwszym posiadającym całkowicie metalową konstrukcję. Wyposażono go w napędzane elektrycznie chowane podwozie z kółkiem ogonowym, integralne zbiorniki paliwa, samoprzestawialne automatyczne śmigła i – co było pewną ciekawostką – wodoszczelne przedziały w kadłubie i skrzydłach, mające zapobiegać szybkiemu zatonięciu maszyny po przymusowym wodowaniu. Skrzydła samolotu były trójdzielne i składały się z prostokątnego centropłata oraz dwóch trapezowych części zewnętrznych. Silniki umieszczone były w gondolach na końcach centropłata. W tylnych częściach gondol znajdowały się komory kół głównych podwozia.
USAAC zażądał od rywalizujących firm zbudowania na własny koszt prototypów do prób do 17 marca 1939 roku. Wkrótce z udziału w konkursie wycofał się Bell, zanim jeszcze przystąpiono do jakichkolwiek prac przy budowie prototypu (w tym czasie zresztą projekt Model 9 został zastąpiony przez bardziej konwencjonalny Model 10). Z kolei prototyp Douglas Model 7B został zniszczony podczas testów w wytwórni. North American zbudował nieco zmodyfikowany prototyp NA-40B, napędzany mocniejszymi silnikami typu Wright R-2600, ale i ta maszyna uległa rozbiciu w kwietniu 1939 roku podczas prób wojskowych na lotnisku Wright Field. Ostatecznie pierwszy etap rywalizacji przeszły pomyślnie samoloty Model 167 firmy Martin i X-100 Stearmana, które otrzymały później oznaczenia wojskowe odpowiednio XA-22 i XA-21. Wkrótce potem – w dniu 8 kwietnia 1939 roku – firma Stearman została wykupiona przez Boeinga, a jej zakłady w Wichita w Kansas znane były odtąd jako Boeing Wichita Division. Dalsze prace nad X-100 kontynuowane już były pod nową marką.
Pierwszy konkurs nie przyniósł jednak ostatecznego rozstrzygnięcia i już w kwietniu 1939 roku USAAC ogłosił nieco zmodyfikowane wymagania. Do tej drugiej rywalizacji przystąpił również Boeing (Stearman) ze swoim X-100. Jednak w dniu 30 czerwca 1939 roku USAAC wybrał jako swój standardowy lekki bombowiec szturmowy zmodyfikowany samolot Model 7B (inaczej DB-7) firmy Douglas, znany pod oznaczeniem wojskowym A-20. Był on produkowany również na eksport, służąc w lotnictwie francuskim i brytyjskim (w tym drugim pod nazwami „Boston” oraz „Havoc”). Konkurencyjny Martin XA-22 pozostał wprawdzie tylko w jednym prototypie, ale w nieco zmodyfikowanej wersji – jako Model 167F – znalazł on również nabywców w Europie. Zakupiło go najpierw lotnictwo francuskie, a potem także brytyjskie (gdzie był znany pod nazwą „Maryland”). Również North American wykorzystał swoje doświadczenia z prac nad NA-40, co doprowadziło wkrótce do skonstruowania bardzo udanego średniego bombowca B-25 „Mitchell”. Najgorzej z obu konkursów wyszedł Boeing (Stearman), który nie znalazł żadnego nabywcy na swój bombowiec X-100.
USAAC zakupił ostatecznie jedyny zbudowany prototyp X-100, przydzielając mu oznaczenie XA-21 i numer seryjny 40-191. Został on dostarczony lotnictwu we wrześniu 1939 roku. W wyniku prób przekonstruowano przód kadłuba, obniżając nieco oszklenie kabiny nad stanowiskiem bombardiera, co nadało sylwetce samolotu bardziej konwencjonalny wygląd. Maszyna była wykorzystywana w USAAC (a potem USAAF) aż do roku 1943, głównie podczas rozmaitych prób i ćwiczeń wojskowych.
Dane taktyczno-techniczne:
Konstrukcja: dwusilnikowy trzy- lub czteromiejscowy górnopłat wolnonośny z zakrytymi kabinami i chowanym trójkołowym podwoziem z kółkiem ogonowym. Usterzenie klasyczne, wolnonośne. Konstrukcja całkowicie metalowa.
Wymiary
rozpiętość 19,82 m
długość 16,16 m
wysokość 4,32 m
powierzchnia nośna 56,47 m2
Masy
masa własna 5793 kg
masa startowa 8276 kg
Obciążenia
obciążenie powierzchni nośnej 146,56 kg/m2
obciążenie mocy 4,90 kg/kW (3,60 kg/KM)
Osiągi
prędkość maksymalna 414 km/h na wysokości 1555 m
prędkość przelotowa 322 km/h
prędkość lądowania 116 km/h
pułap 6096 m
zasięg (z ładunkiem 544 kg bomb) 1160 km
zasięg maksymalny 2414 km
Napęd: dwa 14-cylindrowe silniki gwiazdowe w układzie podwójnej gwiazdy, chłodzone powietrzem, typu Pratt & Whitney XR-2180-7 (Pratt & Whitney R-2180-S1A1-G) „Twin Hornet” napędzające 3-łopatowe metalowe śmigła przestawialne, o mocy normalnej po 845 kW (1150 KM) przy 2350 obr./min każdy i maksymalnej mocy startowej po 1030 kW (1400 KM) przy 2500 obr./min. Silnik ten nie był dalej rozwijany i żaden inny samolot go nie używał.
Uzbrojenie: cztery stałe karabiny maszynowe kalibru 7,62 mm typu Browning w skrzydłach (po dwa w każdym skrzydle), jeden ruchomy karabin maszynowy kalibru 7,62 mm typu Browning w stanowisku strzeleckim w przodzie kadłuba, jeden ruchomy karabin maszynowy kalibru 7,62 mm typu Browning w obrotowej wieżyczce strzeleckiej na grzbiecie tylnej części kadłuba, jeden ruchomy karabin maszynowy kalibru 7,62 mm typu Browning w stanowisku strzeleckim pod spodem tylnej części kadłuba, dwa ruchome karabiny maszynowe kalibru 7,62 mm typu Browning w dwóch stanowiskach strzeleckich po bokach tylnej części kadłuba (po jednym z każdej strony) oraz bomby o masie maksymalnej do 1225 kg w komorze bombowej w kadłubie
Załoga: 3 lub 4 osoby (pilot + bombardier/nawigator/strzelec + radiooperator/strzelec + (dodatkowo) strzelec)
Wytwórnia: Boeing Aircraft Company, Wichita Division (wcześniej Stearman Aircraft Company), Wichita, Kansas, USA
Produkcja: 1 prototyp
Użytkownicy: USAAC
