Ewakuacja polskich samolotów cywilnych do Rumunii w 1939 roku.

Mała podróż sentymentalna 26 lat wstecz …. Można preczytać nawet dla porównania co się zmieniło w przedstawianiu historii naszego lotnictwa przez te ćwierć wieku 😉

Autor Andrzej Glass. Tekst był umieszczony na stronie Samoloty 1,5.

Polskie lotnictwo cywilne składało się z lotnictwa komunikacyjnego i sportowego oraz sanitarnego. Ponadto kilka samolotów znajdowało się w wytwórni DWL (RWD). Chociaż wszystkie rodzaje lotnictwa cywilnego podlegały Departamentowi Lotnictwa Cywilnego Ministerstwa Komunikacji, jednak przygotowania na wypadek wojny przeprowadziło tylko lotnictwo komunikacyjne

SAMOLOTY PLL LOT

Polskie Linie Lotnicze LOT przygotowały się do wojny jak mało która instytucja w kraju, pod pewnymi względami lepiej niż wojsko. Bowiem oprócz koncepcji wykorzystania samolotów LOT-u podczas działań wojennych, opracowano szczegółowy “Plan wycofywania przedsiębiorstwa” i dokonano podziału zadań między personel, spakowano sprzęt warsztatowy i przygotowano do transportu. Samoloty LOT-u wykonywały loty rejsowe do 29 sierpnia 1939 roku, lecz od 23 sierpnia nie sprzedawano biletów osobom prywatnym i do końca sierpnia loty miały charakter kurierski – przewożono pocztę dyplomatyczną oraz przedstawicieli wojska i Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W chwili wybuchu wojny dyrektor Departamentu Lotnictwa Cywilnego płk. Zygfryd Piątkowski zostal szefem Lotnictwa Komunikacyjnego przy Dowództwie Lotnictwa i zwierzchnikiem zmobilizowanego LOT-u.

30 sierpnia 1939 roku samoloty LOT-u zostały wycofane z lotnisk w zachodniej części Polski (Poznań, Gdynia) oraz z zagranicy na Okęcie (zaś z Katowic do Lwowa), a 1 września z Okęcia na lotnisko polowe w Ogrodzieńcu k. Grójca, gdzie zamaskowano je na skraju lasu majątku Obory. Stamtąd w dniach 1-3 września wykonywano loty kurierskie do krajów skandynawskich i bałkańskich.

W dniach 1-4 września ewakuowano 3 samoloty Lockheed L-14H i jeden L-10A “Electra” do Bukaresztu i Czerniowiec, zgodnie z podpisanym 11 listopada 1938 roku polsko-rumuńskim traktatem o transporcie lotniczym na wypadek wojny, który przewidywał ewakuację LOT-u do Rumunii oraz prowadzenie z tego kraju dalszej działalności. 4 i 5 września odleciały spod Grójca trzy samloloty L-14H, które przez Helsinki i kraje skandynawskie dotarły do Anglii oraz jeden L-14H, który został internowany w Estonii i jeden DC-2, który internowano na Łotwie.

W dniach 4-5 września 5 samolotów ewakuowano do Węgrowa (70 km na wschód od Warszawy), 2 do Żołudka k. Lidy, 4 do Żabczyc k. Pińska i 3 do Wiszenki k. Wiśniowca pod Lwowem. 8 września samoloty z Żołudka i Węgrowa przeleciały do Żabczyc. 10 września 3 samoloty z Wiszenki przeleciały do Bukaresztu, a 12 i 13 września dołączyło do nich 10 samolotów z Żabczyc.

Łącznie w Rumunii znalazły się 4 samoloty L-14H, 5 L-10A, 1 DC-2, 1 Ju 52/3m, 3 Fokkery F-VIIb/3m, 1 PWS-24bis i 1 RWD-13 – razem 16 samolotów LOT-u (zobacz Tabela 1 poniżej). Jeszcze 11 września przedstawicielstwo LOT-u było pisemnie zachęcane do zabezpieczenia sprzętu LOT-u na terenie Rumunii. Gdy jednak wszystkie samoloty znalazły się w Bukareszcie – zostały internowane, podobnie jak LOT-owski transport kolejowy i samochodowy z warsztatami i 32 zapasowymi silnikami. Rumuni zatrzymali majątek LOT-u o łącznej wartości 2 mln dolarów. Aby wydobyć samoloty z Rumunii, 10 października 1939 roku dyrekcja LOT-u fikcyjnie sprzedała samoloty (4 L-14H, 5 L-10A, 1 Ju 52/3m i 1 DC-2) brytyjskim liniom lotniczym Imperial Airways. Samolotom przyznano angielskie znaki rejestracyjne. Jednakże Rumuni pod naciskiem ambasady niemieckiej nie oddali samolotów. Przejęło je lotnictwo rumuńskie.

Jeden L-14H SP-BPK został rozbity przez Rumunów 24 lipca 1940 roku na lotnisku Bukareszt-Baneasa. Pozostałe otrzymały w 1941 roku rumuńskie znaki wojskowe oraz ponadto rumuńskie znaki rejestracyjne (przeważnie tylko zastąpiono litery SP- literami YR-, pozostawiając pozostałe litery). Użytkowane tam były przez całą wojnę.

Lp.	Typ samolotu	Znaki rejestracyjne	Numer fabryczny	Data ewakuacji
1	Lockheed L-10A	SP-BGF	1086	01.09.39
2	Lockheed L-14H	SP-BNH	1423	01.09.39
3	Lockheed L-14H	SP-BPK	1492	02.09.39
4	Lockheed L-14H	SP-BNE	1420	04.09.39
5	Lockheed L-14H	SP-BPL	1493	06.09.39
6	Douglas DC-2	SP-ASL	1378	10.09.39
7	Fokker F-VIIb/3m	SP-AMO	2	10.09.39
8	PWS-24bis	SP-AMS	590	10.09.39
9	Lockheed L-10A	SP-BGE	1085	12.09.39
10	Lockheed L-10A	SP-AYC	1047	12.09.39
11	Lockheed L-10A	SP-BGG	1087	12.09.39
12	Lockheed L-10A	SP-BGH	1088	12.09.39
13	Junkers Ju 52/3m	SP-AKX	5588	13.09.39
14	RWD-13	SP-BNU	283	13.09.39
15	Fokker F-VIIb/3m	SP-AOG	7	13.09.39
16	Fokker F-VIIb/3m	SP-AMH	1	13.09.39

Tabela 1 – Samoloty PLL LOT ewakuowane w 1939 roku do Rumunii

SAMOLOTY SPORTOWE

W 1939 roku polskie lotnictwo sportowe użytkowało 476 samolotów, z których ponad połowa była własnością Ministerstwa Komunikacji, kilkanaście prywatnych, a reszta należała do LOPP i aeroklubów. Kilkanaście samolotów sanitarnych należących do PCK stacjonowało w aeroklubach, zaś kilka w jednostkach wojskowych.

Lotnictwo sportowe nie było przygotowane do wojny i do ewakuacji. Nie istniał program przejęcia samolotów sportowych przez wojsko (choć formalnie byl obowiązek przekazania ich wojsku) ani też nie planowano mobilizacji aeroklubów w celu utworzenia eskadr łącznikowych czy szkół lotniczych.

W ostatnich dniach sierpnia 1939 roku powołanie pilotów i mechaników aeroklubowych do wojska pozbawiło aerokluby zarówno kadry kierowniczej, jak i personelu latającego i technicznego. Tylko z aeroklubów położonych bliżej granicy zachodniej zdołano przed mobilizacją pilotów ewakuować większość samolotów (z Gdyni do Torunia i z Katowic do Krakowa). W chwili wybuchu wojny aerokluby byly sparaliżowane z powodu braku ludzi. Samoloty stały w hangarach. Nieznaczną liczbę samolotów (ok. 30 szt.) przejęło lotnictwo wojskowe do celów łącznikowych. W pierwszych dniach września do ewakuowania samolotów werbowano pilotów, którzy nie zostali zmobilizowani do wojska. Były to pilotki oraz zwolnieni ze służby wojskowej (wyreklamowani przez instytucje lub ze względów zdrowotnych). Ewakuacja samolotów sportowych byla zupełną improwizacją i dlatego była chaotyczna.

Przyjęto dwa kierunki ewakuacji samolotów sportowych: południowo-wschodni (Stanisławów, Tarnopol) i północno-wschodni (Lida, Wilno). Ewakuowano przede wszystkim samoloty najnowsze – RWD-8 i RWD-13. W dniach 5-9 września dotarły one do lotnisk w rejonie Stanisławowa, gdzie oczekiwały do 17 września.

Doświadczalne Warsztaty Lotnicze (RWD) w Warszawie 6 września ewakuowały samoloty znajdujące się w wytwórni przez Świdnik do Stanisławowa, a stamtąd 14 września do Bukaresztu.

Do Rumunii ewakuowano 48 sportowych RWD-8, 19 RWD-13 i 4 cywilne (sanitarne) RWD-13S (zobacz przypis 1), 2 RWD-15, 8 RWD-17, 2 RWD-21, 1 Bü-133 “Jungmeister”, 1 DH-60G “Moth”, 1 Sido S-1Z, 1 “Bąk” II i 1 PZL-5 (razem 88 samolotów sportowych – zobacz Tabela 2 poniżej i przypis 1). Większość tych samolotów była własnością Ministerstwa Komunikacji i LOPP, część aeroklubów, 8 DWL (zobacz przypis 2) i 5 prywatnych.

DWL co najmniej 5 swych samolotów sprzedały w Rumunii. Samoloty ewakuowane do Rumunii zostały zarekwirowane przez władze rumuńskie i w 1941 roku włączone do lotnictwa rumuńskiego. Otrzymały wówczas rumuńskie znaki wojskowe i równocześnie znaki cywilne. Jedynie samoloty sanitarne otrzymały tylko numery i znaki Czerwonego Krzyża. Samoloty te były w Rumunii remontowane.

Lp.	Typ samolotu	Znaki rejestracyjne	Numer fabryczny
1	RWD-8dwl	SP-ALB	64
2	RWD-8dwl	SP-ALO	66
3	RWD-8dwl	SP-ANM	94
4	RWD-8dwl	SP-AYG⁽¹⁾	123
5	RWD-8dwl	SP-AYK	126
6	RWD-8dwl	SP-BCD	138
7	RWD-8dwl	SP-BKH	188
8	RWD-8dwl	SP-BKN	193
9	RWD-8dwl	SP-BKP	195
10	RWD-8dwl	SP-BLA	204
11	RWD-8dwl	SP-BLB	205
12	RWD-8dwl	SP-BLF	209
13	RWD-8pws	SP-APB	34.62
14	RWD-8pws	SP-APG	34.67
15	RWD-8pws	SP-AYW	34.156
16	RWD-8pws	SP-AZP	34.186
17	RWD-8pws	SP-BAM	34.206
18	RWD-8pws	SP-BAW	34.214
19	RWD-8pws	SP-BAZ	34.217
20	RWD-8pws	SP-BBL	34.228
21	RWD-8pws	SP-BDE	34.236
22	RWD-8pws	SP-BDK	34.241
23	RWD-8pws	SP-BDP	34.246
24	RWD-8pws	SP-BEG	34.261
25	RWD-8pws	SP-BEO	34.268
26	RWD-8pws	SP-BES	34.271
27	RWD-8pws	SP-BET	34.272
28	RWD-8pws	SP-BHA	34.355
29	RWD-8pws	SP-BHB	34.356
30	RWD-8pws	SP-BHC	34.357
31	RWD-8pws	SP-BHF	34.360
32	RWD-8pws	SP-BHG	34.361
33	RWD-8pws	SP-BHH	34.362
34	RWD-8pws	SP-BHI	34.363
35	RWD-8pws	SP-BHK	34.364
36	RWD-8pws	SP-BHP⁽¹⁾	34.368
37	RWD-8pws	SP-BJA⁽¹⁾	34.378
38	RWD-8pws	SP-BJE⁽¹⁾	34.382
39	RWD-8pws	SP-BJF	34.383
40	RWD-8pws	SP-BJH⁽¹⁾	34.385
41	RWD-8pws	SP-BJL⁽¹⁾	34.388
42	RWD-8pws	SP-BJS	34.394
43	RWD-8pws	SP-BJT	34.395
44	RWD-8pws	SP-BJY	34.399
45	RWD-8pws	SP-BJZ	34.400
46	RWD-8pws	SP-BSG	34.461
47	RWD-8pws	SP-BSK	34.464
48	RWD-8pws	SP-BSN	34.467
49	RWD-13	SP-ATA	113
50	RWD-13	SP-ATH	131
51	RWD-13	SP-ATK⁽¹⁾	133
52	RWD-13	SP-ATJ	148
53	RWD-13	SP-BFG⁽¹⁾	160
54	RWD-13	SP-WDL⁽¹⁾	169
55	RWD-13	SP-…⁽¹⁾	170
56	RWD-13	SP-BFS	173
57	RWD-13	SP-BFT	174
58	RWD-13	SP-BFU⁽¹⁾	175
59	RWD-13	SP-BFW	213
60	RWD-13	SP-BMJ	214
61	RWD-13	SP-BMK	215
62	RWD-13	SP-BMM	217
63	RWD-13	SP-BMO	219
64	RWD-13	SP-HZM	221
65	RWD-13	SP-BMT	224
66	RWD-13	SP-BME	226
67	RWD-13	SP-BNW	284
68	RWD-13S	SP-BJM	…
69	RWD-13S	SP-BMY	261
70	RWD-13S	SP-BJU	278
71	RWD-13S	SP-…⁽¹⁾	307
72	RWD-15	SP-ALA	337
73	RWD-15	SP-KAT	335
74	RWD-17	SP-BMX	254
75	RWD-17	SP-BOJ	277
76	RWD-17	SP-BOW	289
77	RWD-17	SP-BOU	297
78	RWD-17	SP-BOY	298
79	RWD-17	SP-BOZ	299
80	RWD-17	SP-BOX	301
81	RWD-17	SP-BRA	…
82	RWD-21	SP-BPE	…
83	RWD-21	SP-BRH	331
84	PZL-5	SP-ACK	4
85	DH-60G “Moth”	SP-TUR	1077
86	Sido S-1Z	SP-AKD	…
87	Bü-133 “Jungmeister”	SP-BDG	1030
88	*“Bąk” II*	SP-BRK	…
Przypisy do tabeli: (1) – znaki zamalowane we wrześniu. Samoloty prywatne: SP-WDL – E. Wedel, SP-HZM – J. Radowski, SP-ACX – Z. Dregier, SP-TUR – T. Pruszkowski, SP-AKD – R. Szukiewicz. Samoloty DWL: SP-BJM, SP-BJU (zobacz przypis 2), SP-BOW, SP-BOZ, SP-BOX, SP-BRH, SP-BFK i SP-BTH. Po wojnie do Polski wróciły 4 RWD-13 o numerach fabr. 175, 224, 261 i 283 oraz RWD-21 SP-BPE i otrzymały znaki SP-ARH, SP-ARG, SP-MSZ, SP-ARL i SP-AKG.

Tabela 2 – Samoloty sportowe ewakuowane w 1939 roku do Rumunii

Ze 104 polskich samolotów cywilnych ewakuowanych w 1939 roku do Rumunii (zobacz przypis 1), 48 samolotów sportowych i sanitarnych znajdowało się tam jeszcze w 1947 roku. Dzięki staraniom inż. Witolda Kasprzyka i szefa polskiej placówki dyplomatycznej w Bukareszcie inż. Stefana Wengierowa (Węgierowa ?) udało się odzyskać i lotem dostarczyć do Polski 4 samoloty RWD-13 i 1 RWD-21 (po jednym egzemplarzu tych typów znajduje się obecnie w Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie). Władze polskie nie zdecydowały się na rewindykacje pozostałych samolotów uważając je za zużyte i zgodziły się na rozliczenie finansowe z Rumunią.

Przypisy:

(1) wg najnowszych informacji na ten temat, przedstawionych przez autora w artykule “Samoloty RWD-13 w Rumunii” w czasopiśmie “Militaria” nr 2/1996, we wrześniu 1939 roku ewakuowano do Rumunii łącznie 28 samolotów RWD-13, w tym 27 cywilnych (z czego 1 należący do PLL LOT, 22 turystyczne RWD-13, 2 sanitarne RWD-13S i 2 sanitarno-turystyczne RWD-13ST). Zatem łączna ilość lekkich samolotów cywilnych (bez LOT-owskich) ewakuowanych do Rumunii wyniosła nie 88 lecz 91, a razem z samolotami komunikacyjnymi LOT-u – 107, a nie 104. Zidentyfikowano również znaki rejestracyjne kilku samolotów. Odnośny fragment Tabeli 2 dotyczący samolotów RWD-13 powinien więc wyglądać następująco (numeracja kolejnych pozycji w Tabeli 2 powinna zatem ulec odpowiedniemu przesunięciu o 3 w górę):

Lp.	Typ samolotu	Znaki rejestracyjne	Numer fabryczny
49	RWD-13	SP-ATA	113
50	RWD-13	SP-ATH	131
51	RWD-13	SP-ATK⁽¹⁾	133
52	RWD-13	SP-ATJ	148
53	RWD-13	SP-BFG⁽¹⁾	160
54	RWD-13	SP-BFK	164
55	RWD-13	SP-BFM	166
56	RWD-13	SP-WDL⁽¹⁾	169
57	RWD-13	SP-BFP⁽¹⁾	170
58	RWD-13	SP-BFS	173
59	RWD-13	SP-BFT	174
60	RWD-13	SP-BFU⁽¹⁾	175
61	RWD-13	SP-BFW	213
62	RWD-13	SP-BMJ	214
63	RWD-13	SP-BMK	215
64	RWD-13	SP-BMM	217
65	RWD-13	SP-BMO	219
66	RWD-13	SP-HZM	221
67	RWD-13	SP-BMT	224
68	RWD-13	SP-BME	226
69	RWD-13S	SP-BMW	…
70	RWD-13S	SP-BMY	261
71	RWD-13ST	SP-BJU	278
72	RWD-13ST	SP-BJM	…
73	RWD-13	SP-BNW	284
74	RWD-13	SP-BTH	307

(2) wg cytowanego wyżej artykułu (zob. przyp. 1) samoloty RWD-13ST o znakach rejestracyjnych SP-BJM i SP-BJU nie były własnością DWL, lecz należały do Aeroklubu Krakowskiego (SP-BJM) i LOPP (SP-BJU).

wszystkie przypisy: Leszek A. Wieliczko

Więcej nt. ewakuacji polskich samolotów do Rumunii i ich dalszych losów można przeczytać np. w czasopismach “Aero/Technika Lotnicza” nr 5/1990 (M. Konarski “Ewakuacja do Rumunii”) oraz “Pilot wojenny” nr 5/2000 (R. Pawlak “Polskie samoloty wojskowe w Rumunii”), a także w artykule “Samoloty RWD-13 w Rumunii” na naszych stronach.

Tekst pochodzi z miesięcznika “Aero/Technika Lotnicza” nr 8/1990. Dziękujemy p. Andrzejowi Glassowi za zgodę na opublikowanie tego artykułu.