Lotnictwo Armii Japońskiej (IJAAF)

Autor Leszek Wieliczko

Lotnictwo Cesarskiej Armii Japońskiej (Banzai Nihon Rikugun Kokusho, ang. Imperial Japanese Army Air Force, IJAAF) używało dwóch oddzielnych systemów oznaczania swoich samolotów. Chronologicznie pierwszym z nich był system Oficjalnych Oznaczeń (Seishiki Meisho), wprowadzony w 1927 roku i oparty na tzw. numeracji Typu. Bardziej znany chyba jest jednak drugi system, oparty na tzw. numeracji Ki (Ki Go), wprowadzony w 1932 roku. Poniżej przedstawiono ogólne zasady konstruowania oznaczeń w każdym z tych systemów.

OFICJALNE OZNACZENIA (SEISHIKI MEISHO), NUMERACJA TYPU (KOJI GATA) – LONG TITLES, TYPE NUMBERS

System ten, znany w angielskojęzycznej literaturze jako tzw. Type Numbers (numeracja Typu) lub Long Titles (długie nazwy), polegał na nadawaniu każdemu wprowadzanemu do służby samolotowi nazwy będącej de facto krótkim opisem przeznaczenia samolotu oraz numeru typu, opartego na ostatnich cyfrach roku według japońskiego kalendarza, w którym samolot przyjęto na uzbrojenie. Przy czym do roku 1939 włącznie (rok 2599 wg japońskiego kalendarza) numer Typu składał się z dwóch ostatnich cyfr, w roku 1940 (japoński rok 2600) numerem Typu była liczba 100, a od roku 1941 poczynając (japoński rok 2601) numerem Typu była ostatnia cyfra numeru roku.

Ponieważ samolotów wprowadzonych do służby w tym samym roku, a więc noszących ten sam numer Typu, mogło być kilka, więc istotną rolę odgrywał opisowy człon nazwy, pozwalający odróżnić różne samoloty noszące ten sam numer Typu. W przypadku wejścia do służby w tym samym roku kilku różnych samolotów o takim samym przeznaczeniu, numer Typu uzupełniano numerem odmiany (wzoru) – Mark Numbers – innym dla każdego samolotu. Z kolei większe modyfikacje (wersje) tego samego Typu i Wzoru samolotu oznaczano odmiennym numerem modelu – Model Numbers oraz ewentualnie specjalnym oznaczeniem kolejnej podwersji.

Szczegółowo wyglądało to np. tak: San-Shiki Sentoki Ichi-Gata Ko

To samo oznaczenie w zapisie cyfrowym: 3-Shiki Sentoki 1-Gata Ko

I po angielsku: Army Type 3 Fighter Model 1A

A po polsku: Myśliwiec Armii Typ 3 Model 1A

albo

Kyugo-Shiki Renshuki Ichi-Go Ichi-Gata

95-Shiki 1-Go Renshuki 1-Gata

Army Type 95 Mark 1 Intermediate Trainer Model 1 lub inaczej Army Type 95-1-1 Intermediate Trainer

Średni Samolot Treningowy Armii Typ 95 Wzór 1 Model 1 lub krótko Typ 95-1-1

lub jeszcze inny przykład

Kyunana-Shiki Jyubaku Ichi-Gata Hei

97-Shiki Jyubaku 1-Gata Hei

Army Type 97 Heavy Bomber Model 1C

Ciężki Bombowiec Armii Typ 97 Model 1C

Na oznaczenie Typu Japończycy stosowali termin Shiki, na oznaczenie Wzoru – termin Go, a na oznaczenie Modelu – termin Gata (wymawiany też Kata). Przyjęło się w literaturze zachodniej w zapisie cyfrowym numery Typu, Wzoru i Modelu oznaczać cyframi arabskimi (nie dotyczy to – ze zrozumiałych powodów – języka japońskiego), a kolejne podwersje – dużymi literami alfabetu łacińskiego (angielskiego). Na oznaczenie tych podwersji Japończycy stosowali specjalne symbole Ko, Otsu, Hei, Tei, Bo, Mi, Ko, Shin, Jin i Ki (pierwsze i siódme Ko zapisywane było innym znakiem alfabetu kanji). Nie były to dosłownie litery A, B, C itd. w naszym rozumieniu, ale oznaczały coś w rodzaju kolejnego odliczania, jak np. 1, 2, 3…, I, II, III…, i, ii, iii…, a, b, c… itp.

Czasem na oznaczenie większej modyfikacji danego Typu i Modelu używano symbolu KAI, co było skrótem od japońskiego słowa kaizo (modyfikacja). Z powodów opisanych poniżej przyjęto w literaturze zapisywać skrót KAI dużymi literami.

W nazwach tłumaczonych na język angielski (a w ślad za tym i na inne języki) pojawia się termin „Armia” (Army), aby wyraźnie odróżnić dany samolot od samolotu Marynarki Japońskiej, który mógł nosić taki sam numer Typu. W oryginalnych nazwach japońskich słowo Rikugun (Armia) jednak nie występuje. Oznaczenia Seishiki Meisho nie uwzględniały też nazwy producenta samolotu, chociaż czasem spotyka się taki zapis w literaturze, np. Kawasaki Army Type 3 Fighter.

OZNACZENIA SKRÓCONE, NUMERACJA KI (KI GO) – SHORT TITLES, KI NUMBERS

System numeracji Ki, znany w angielskojęzycznej literaturze jako Ki numbers lub Short Titles (krótkie nazwy), polegał na oznaczeniu każdego elementu techniki lotniczej przyjmowanej na uzbrojenie symbolem będącym skrótem jego japońskiej nazwy oraz kolejną liczbą, zapisywaną cyframi arabskimi i oznaczającą kolejny numer typu danego samolotu (szybowca, silnika, broni, urządzenia itd.). Na oznaczenie samolotów stosowano symbol Ki, będący skrótem słowa Kitai (płatowiec) – to od niego właśnie pochodzi nazwa całego systemu. Szybowce oznaczano symbolem Ku, od słowa Guraida (pierwszym znakiem alfabetu kanji w słowie Guraida było Ku). W tej konwencji np. symbol Ka oznaczał wiatrakowiec (Kaitenyokuko, czyli wiropłat), symbol Ha – silnik lotniczy (Hatsudoki), symbol Ne – silnik odrzutowy (Nensho-Roketo), symbol Ho – działko lotnicze (Kikan-Ho) itd.

Większe modyfikacje w ramach danego typu (czyli wersje, modele) przyjęto w literaturze oznaczać rzymskimi liczbami, a mniejsze modyfikacje (odmiany, podwersje) – małymi literami alfabetu łacińskiego (angielskiego), chociaż Japończycy – podobnie jak w przypadku oznaczeń opartych na numeracji Typu – na oznaczenie tych podwersji stosowali własne specjalne symbole Ko, Otsu, Hei, Tei, Bo, Mi, Ko, Shin, Jin i Ki.

Do oznaczania większych modyfikacji w pierwotnym projekcie używano symbolu KAI, będącego skrótem od słowa kaizo (modyfikacja). Przyjęło się zapisywanie tego symbolu w całości dużymi literami dla uniknięcia ewentualnych pomyłek z oznaczeniami mniejszych modyfikacji (podwersji). Bardziej czytelne wydaje się bowiem oznaczenie np. Ki-45KAIa niż Ki-45Kaia czy Ki-45kaia.

Podane wyżej przykładowe nazwy według numeracji Typu według numeracji Ki wyglądają nastepująco:

San-Shiki Sentoki Ichi-Gata Ko to Ki-61-Ia

Kyugo-Shiki Renshuki Ichi-Go Ichi-Gata to Ki-9-I

Kyunana-Shiki Jyubaku Ichi-Gata Hei to Ki-21-Ic

Czasem w literaturze spotyka się oznaczenia będące mieszanką obu opisanych systemów, np. Ki-61 Model 1A lub Ki-61-I Ko, albo Ki-21 Model 1 Hei. Łatwo bowiem zauważyć, że oznaczenie Modelu (Gata) w systemie numeracji Typu odpowiada ściśle oznaczeniu wersji w systemie numeracji Ki Go, przy czym cyfry arabskie zostały zastąpione rzymskimi, a duże litery alfabetu – małymi. Jest to jednak rozróżnienie o wyłącznie umownym charakterze, gdyż w języku japońskim takie subtelności nie miały z oczywistych względów żadnego znaczenia.

Samoloty, które nie były budowane bezpośrednio na zamówienie Armii Japońskiej nie dostawały oznaczeń w systemie numeracji Ki. W tych przypadkach posługiwano się nazwami opisowymi zbliżonymi do systemu numeracji Typu, przy czym zamiast numeru roku w oznaczeniu występowały różnego rodzaju symbole i skróty. Dotyczy to także samolotów zakupionych przez Japonię za granicą, nawet gdy weszły one na uzbrojenie lotnictwa Armii oraz niektórych specjalnych typów samolotów przyjętych na uzbrojenie w ostatnim okresie wojny. Oto kilka przykładów: budowany na licencji w Japonii pod nazwą LO amerykański samolot komunikacyjny Lockheed Model 14 „Super Electra” nosił oznaczenie wojskowe Army Type LO Transport Aircraft, mały samolot sanitarny Tachikawa KKY nosił nazwę Army Small and Light Ambulance Aircraft, budowany na zamówienie Dowództwa Artylerii Armijnej samolot obserwacyjny Kobe Te-Go dostał nazwę Army Type Te-Go Observation Plane, budowany w celach doświadczalnych w firmie Tachikawa samolot wysokościowy SS-1 – Army Type SS-1 Experimental Aircraft, zakupiony we Włoszech średni samolot bombowy FIAT BR.20 – Army Type I Medium Bomber (litera I od słowa Italy) itp.

Oznaczenia w systemie Ki Go otrzymywały natomiast początkowo niektóre szybowce, np. Fukuda Ki-23 oraz kilka typów pocisków rakietowych, np. Mitsubishi Igo-1Ko (Igo-1A) – Ki-147, Kawasaki Igo-1Otsu (Igo-1B) – Ki-148 czy Tokyo Igo-1Hei (Igo-1C) – Ki-149.

NAZWY WŁASNE (SHOTEI) – POPULAR NAMES

Niektóre typy samolotów lotnictwa Armii Japońskiej – zwłaszcza te najliczniej budowane i najbardziej rozpowszechnione w jednostkach – otrzymały swoje nazwy własne (Popular Names), które były szeroko stosowane szczególnie przez propagandę japońską w miejsce oznaczeń oficjalnych (te ostatnie bowiem uznano za zbyt jednoznaczne i pozwalające alianckim służbom wywiadowczym na pełną identyfikację samolotów). Ich przydzielanie poszczególnym typom samolotów leżało zresztą w kompetencjach wydziału propagandy Ministerstwa Armii i odbywało się poza Rikugun Koku Hombu (Dowództwo Lotnictwa Armii). Oto kilka przykładów:

Tabela 1 – Popularne nazwy niektórych typów samolotów Armii Japońskiej

Nazwa popularna	Oznaczenie wg Numeracji Ki	Oznaczenie wg Numeracji Typu	Przybliżona nazwa polska
Donryu	Nakajima Ki-49	Army Type 100 Heavy Bomber	Burzowy Smok
Hayabusa	Nakajima Ki-43	Army Type 1 Fighter	Wędrowny Sokół
Hayate	Nakajima Ki-84	Army Type 4 Fighter	Podmuch Wiatru
Hien	Kawasaki Ki-61	Army Type 3 Fighter	Jaskółka
Hiryu	Mitsubishi Ki-67	Army Type 4 Heavy Bomber	Latający Smok
Karigane	Mitsubishi Ki-15	Army Type 97 Command Reconnaissance Plane	Dzika Gęś
Shoki	Nakajima Ki-44	Army Type 2 Single-seat Fighter	Pogromca Demonów
Toryu	Kawasaki Ki-45	Army Type 2 Twin-engine Fighter	Zabójca Smoków
Tsurugi	Nakajima Ki-115	Army Special Attack Plane	Szabla
Shusui	Mitsubishi Ki-200	Army Experimental Rocket-Powered Interceptor Fighter	Jesienna Woda
Karyu	Nakajima Ki-201	Army Experimental Special Attacker	Ognisty Smok
Manazuru	Kokusai Ku-7	Army Experimental Transport Glider	Żuraw
Ohtori	Kokusai Ki-105	Army Experimental Transport Aircraft	Feniks