Lotnictwo wojskowe Litwy 15 czerwca 1940 roku.

Autor Leszek Wieliczko

Lotnictwo wojskowe Litwy powstało już na początku 1919 roku, początkowo pod nazwą Aviacijos Dalis (Formacja Lotnicza), a we wrześniu 1920 roku jego nazwa została zmieniona na Aviacijos Korpusas (Korpus Lotniczy). Nie na długo jednak – jeszcze w tym samym miesiącu nastąpiła kolejna zmiana nazwy, tym razem na Oro Laivynas (Flota Powietrzna). Wreszcie w czerwcu 1921 roku ustalono ostateczną nazwę – Karo Aviacija (Lotnictwo Wojskowe) – która przetrwała aż do aneksji Litwy przez Związek Sowiecki w czerwcu-lipcu 1940 roku. Litewske Lotnictwo Wojskowe przez cały ten czas stanowiło samodzielny pod względem organizacyjnym i administracyjnym rodzaj wojsk, a jego dowództwo podlegało Naczelnikowi Sztabu Najwyższego (Vyriausiojo Štabo Virsininkas) litewskich sił zbrojnych. Z kolei Naczelnikowi Lotnictwa (czyli dowódcy) podlegał Sztab Lotnictwa Wojskowego (Karo Aviacijos Štabo), wszystkie jednostki lotnicze, szkoła i kursy lotnicze oraz wojskowe warsztaty lotnicze.

W połowie lat 30-tych nastąpił szybki rozwój organizacyjny, kadrowy i sprzętowy litewskiego lotnictwa. Wymusiło to zmiany w strukturze organizacyjnej w celu dostosowania sił powietrznych do nowych zadań. Utworzono trzy grupy lotnicze: I Grupę (obserwacyjną, rozpoznawczą), II Grupę (myśliwską) i III Grupę (bombową). Zarówno grupa myśliwska jak i bombowa miała się składać z trzech eskadr, z których każda powinna etatowo liczyć 12 samolotów bojowych i 1 łącznikowy w dyspozycji dowództwa eskadry. Łącznie każda z tych grup powinna posiadać na wyposażenu 36 samolotów bojowych i 3 łącznikowe. Również grupa rozpoznawcza miała posiadać trzy eskadry (dwie bliskiego i jedną dalekiego rozpoznania), ale dla każdej z nich przewidywano etat w postaci 10 samolotów obserwacyjnych i 2 (w eskadrach bliskiego rozpoznania) lub 1 (w eskadrze dalekego rozpoznania) samolotów łącznikowych. Razem w grupie rozpoznawczej powinno się zatem znaleźć 30 samolotów obserwacyjnych i 5 łącznikowych. Jednak do czerwca 1940 roku nie wszystkie eskadry osiągnęły swoje stany etatowe, a ponadto nie zdążono w ogóle sformować trzeciej eskadry bombowej. Poza tym wyposażenie tych eskadr stanowił sprzęt w większości przypadków niezbyt nowoczesny, a częściowo wręcz zupełnie przestarzały (pochodzący nierzadko jeszcze z lat 20-tych lub nawet z czasów I wojny światowej !).

Jak już wspomniano, Naczelnikowi (dowódcy) Karo Aviacija podlegała także Wojskowa Szkoła Lotnicza (Aviacijos Karo Mokyklos) w Kownie, jak również – pod względem taktyczno-operacyjnym i technicznym – plutony lotnicze paramilitarnego tzw. Związku Szaulistów, czyli Šauliu Sajungos Aviacija. Po ogłoszeniu przez władze Litwy w dniu 17 września 1939 roku ograniczonej mobilizacji sił zbrojnych część należącego do tych instytucji sprzętu lotniczego przekazano czasowo do dyspozycji dowództwa lotnictwa, sztabu i poszczególnych eskadr bojowych. Dotyczyło to również kilku samolotów cywilnych (sportowych) należących do Aeroklubu Litwy (Lietuvos Aeroklubas, LAK). Jednak już pod koniec września – aby nie zadrażniać stosunków z Niemcami i Związkiem Sowieckim – mobilizację odwołano i wszystkie cywilne samoloty powróciły do swoich pierwotnych właścicieli i użytkowników.

W dniu 15 czerwca 1940 roku, czyli w chwili wkraczania na terytorium Litwy interwencyjnych jednostek sowieckiej Armii Czerwonej (co w praktyce oznaczało rychły koniec niepodległości tego kraju), stan i dyslokacja jednostek litewskiego lotnictwa wojskowego były następujące (zobacz przypis 1):

KARO AVIACIJA – LOTNICTWO WOJSKOWE

Dowództwo i Sztab Lotnictwa miały siedzibę w stolicy państwa Kownie (Kaunas).

Naczelnikiem (Dowódcą) Lotnictwa – Aviacijos Virsininkas – był brig. gen. inż. Antanas Gustaitis.

Naczelnikiem (Szefem) Sztabu Lotnictwa – Aviacijos Štabo Virsininkas – był Gen. Št. plk. ltn. Juozas Rapsys.

I AVIACIJOS (ŻVALGYBOS) GRUPE – I GRUPA LOTNICZA (OBSERWACYJNA)

Dowództwo: Poniewież (Paneveżys), lotnisko Pajuoste

Dowódca: Gen. Št. plk. ltn. Narcizas Tautvilas

W skład I Grupy wchodziły trzy eskadry, liczące łącznie 22 (2) samoloty (zobacz przypis 2).

2 Eskadrile (Arkimo Żvalgimo) – 2. Eskadra (Bliskiego Rozpoznania) (dowódca: mjr. Alfonsas Svilas) – bazowała na lotnisku Freda w Kownie (Kaunas) i miała na stanie 7 (1) samolotów ANBO-41.

6 Eskadrile (Tolimo Żvargimo) – 6. Eskadra (Dalekiego Rozpoznania) (dowódca: mjr. Feliksas Tyskus) – bazowała na lotnisku Pajuoste koło Poniewieża (Paneveżys) i miała na stanie 7 samolotów: 3 ANBO-41, 3 ANBO-IVM i 1 Albatros J.II.

8 Eskadrile (Arkimo Żvalgimo) – 8. Eskadra (Bliskiego Rozpoznania) (dowódca: mjr. Petras Lapienis) – bazowała na lotnisku Pajuoste koło Poniewieża (Paneveżys) i miała na stanie 8 (1) samolotów: 6 ANBO-IVL, 1 (1) ANBO-51 i 1 Albatros J.II.

Litewski samolot rozpoznawczy i lekki bombowy **ANBO-IV** numer ewidencyjny 52. W 1940 roku maszyny tego typu stanowiły wyposażenie m.in. 6. i 8. Eskadry Rozpoznawczej na lotnisku Pajuoste.

II AVIACIJOS (NAIKINTUVU) GRUPE – II GRUPA LOTNICZA (MYŚLIWSKA)

Dowództwo: Kowno (Kaunas), lotnisko Freda

Dowódca: mjr. Jonas Adomaitis (zarazem dowódca 7 Eskadry)

W skład II Grupy wchodziły trzy eskadry, liczące łącznie 38 (4) samolotów.

1 Eskadrile – 1. Eskadra (dowódca: mjr. Jonas Mikenas) – bazowała na lotnisku Freda w Kownie (Kaunas) i miała na stanie 14 samolotów: 13 Dewotine D.501L i 1 Bücker Bü 133C „Jungmeister”.

5 Eskadrile – 5. Eskadra (dowódca: mjr. Juozas Vaicius) – bazowała na lotnisku Zokniai koło Szawel (Šiauliai) i miała na stanie 16 (2) samolotów: 14 (2) Gloster „Gladiator” Mk I i 2 Bücker Bü 133C „Jungmeister”.

7 Eskadrile – 7. Eskadra (dowódca: mjr. Jonas Adomaitis) – bazowała na lotnisku Freda w Kownie (Kaunas) i miała na stanie 8 (2) samolotów: 7 (2) FIAT CR.20 i 1 ANBO-51.

Włoski samolot myśliwski **FIAT CR.20**, zakupiony dla Karo Aviacija w 1929 roku. W czerwcu 1940 roku jeszcze 7 maszyn tego typu stanowiło wyposażenie 7. Eskadry Myśliwskiej na lotnisku Freda w Kownie.

Grupa francuskich samolotów myśliwskich **Dewoitine D-501L** należących do 1. Eskadry Myśliwskiej na lotnisku Freda w Kownie. Zadaniem tej jednostki była obrona powietrzna stolicy kraju.

Brytyjski samolot myśliwski **Gloster *„Gladiator”* Mk I** numer ewidencyjny G-704. W 1940 roku maszyny tego typu stanowiły wyposażenie 8. Eskadry Myśliwskiej na lotnisku Zokniai.

III AVIACIJOS (BOMBONEŠIU) GRUPE – III GRUPA LOTNICZA (BOMBOWA)

Dowództwo: Szawle (Šiauliai), lotnisko Zokniai

Dowódca: plk. ltn. Jonas Lorentias

W skład III Grupy wchodziły dwie eskadry, liczące łącznie 30 (2) samolotów.

3 Eskadrile – 3. Eskadra (dowódca: mjr. Petras Masys) – bazowała na lotnisku Zokniai koło Szawel (Šiauliai) i miała na stanie 19 (2) samolotów: 14 (2) Ansaldo A-120, 2 De Havilland DH-89A „Dragon Rapide” (wg niekórych źródeł uzbrojone DH-89M), 1 LVG C.VI, 1 ANBO-51 i 1 Lockheed „Vega” 5B (noszący nazwę własną Lituanica II).

4 Eskadrile – 4. Eskadra (dowódca: mjr. Kazys Šimkus) – bazowała na lotnisku Zokniai koło Szawel (Šiauliai) i miała na stanie 11 samolotów: 10 ANBO-41 i 1 LVG C.VI.

Włoski samolot rozpoznawczy i lekki bombowy **Ansaldo A-120**, zakupiony dla Karo Aviacija w 1929 roku. Jeszcze w 1940 roku maszyny tego typu stanowiły podstawowe wyposażenie 3. Eskadry Bombowej na lotnisku Zokniai.

Para litewskich samolotów rozpoznawczych i lekkich bombowych **ANBO-41** w locie. Była to unowocześniona wersja wcześniejszego modelu ANBO-IV. W czerwcu 1940 roku maszyny tego typu stanowiły wyposażenie m.in. 2. Eskadry Rozpoznawczej na lotnisku Freda i 4. Eskadry Bombowej na lotnisku Zokniai.

Brytyjski dwusilnikowy samolot wielozadaniowy De Havilland DH-89A *„Dragon Rapide”*. W 1940 roku 2 maszyny tego typu służyły w 3. Eskadrze Bombowej na lotnisku Zokniai do zadań rozpoznawczych, transportowych, łącznikowych i kurierskich.

AVIACIJOS KARO MOKYKLOS – WOJSKOWA SZKOŁA LOTNICZA
MOKOMUOSIU GRUPE – GRUPA SZKOLNA

Siedziba: Kowno (Kaunas), lotnisko Freda

Komendant Szkoły: plk. ltn. Victoras Reimontas

Dowódca Grupy Szkolnej: plk. ltn. Ignas Šesplaukis

Na stanie Szkoły – w składzie Grupy Szkolnej – znajdowalo się łącznie 27 (2) samolotów: 1 Fokker D.VII, 5 ANBO-III, 2 (1) ANBO-IVL, 1 ANBO-IVM, 3 ANBO-V, 3 ANBO-VI, 7 ANBO-51, 3 (1) Bücker Bü 133C „Jungmeister” i 2 Avro 626 „Prefect”.

Litewski samolot szkolny **ANBO-III** numer ewidencyjny 42. W czerwcu 1940 roku jeszcze 5 maszyn tego typu służyło do zadań łącznikowych w Grupie Szkolnej Wojskowej Szkoły Lotniczej.

Litewski samolot szkolny **ANBO-51** numer ewidencyjny 80 podczas tankowania paliwa. Była to unowocześniona wersja wcześniejszego modelu ANBO-V. W 1940 roku maszyny tego typu znajdowały się na stanie m.in. Grupy Szkolnej, stanowiąc podstawowy sprzęt do nauki pilotażu

Litewski samolot szkolno-treningowy **ANBO-VI** numer ewidencyjny 53. W 1940 roku 3 maszyny tego typu znajdowały się na wyposażeniu Grupy Szkolnej, gdzie służyły głównie do zadań łącznikowych.

AVIACIJA TIEKIMO SKYRIUS – ODDZIAŁ ZAOPATRZENIA LOTNICZEGO

Dowództwo: Kowno (Kaunas), lotniska Freda i Zokniai

Dowódca: plk. Juozas Grigiskis

Oddziałowi Zaopatrzenia podlegały także Warsztaty Parku Lotniczego (Aviacijos Parko Dirbtuves) na lotniskach Freda i Zokniai. Naczelnikiem warsztatów w Kownie (lotnisko Freda) był plk. ltn. Antanas Gavelis, a warsztatów w Zokniai koło Szawel – kpt. Grigorius Radvenis. W gestii Oddziału Zaopatrzenia znajdował się 1 (1) samolot (prototyp) ANBO-VIII, a ponadto maszyny z innych jednostek przechodzące aktualnie przeglądy okresowe lub znajdujące się w remoncie.

Jedyny zbudowany prototyp litewskiego lekkiego samolotu bombowego **ANBO-VIII**. Był to najnowocześniejszy samolot zaprojektowany i zbudowany na Litwie przed zajęciem tego kraju przez Związek Sowiecki w lipcu 1940 roku.

ŠAULIU SAJUNGOS AVIACIJA – LOTNICTWO ZWIĄZKU SZAULISTÓW

Siedziba: Kowno (Kaunas), lotniska Freda koło Kowna (Kaunas), Pajuoste koło Poniewieża (Paneveżys), Zokniai koło Szawel (Šiauliai), Vilnius (Wilno)

Dowódca: ltn. A. Krasnicko-Audronio

Lotnictwo Związku Szaulistów dzieliło się organizacyjnie na cztery plutony bazujące na czterech różnych lotniskach, dysponujące łącznie 4 samolotami: 3 Klemm Kl 35B i 1 Piper J-3 „Cub”.

Niemiecki lekki samolot sportowy i szkolny **Klemm Kl 35B**, noszący nazwę własną *Sakalas 2*. Trzy maszyny tego typu stanowiły w 1940 roku podstawowy sprzęt plutonów lotniczych paramilitarnego Związku Szaulistów.

W sumie w dniu 15 czerwca 1940 roku litewskie siły powietrzne (Lotnictwo Wojskowe i Lotnictwo Związku Szaulistów) posiadały 122 (11) samoloty, w tym: 34 myśliwskie (13 Dewoitine D.501L, 14 Gloster „Gladiator” Mk I i 7 FIAT CR.20), 35 lekkich bombowo-rozpoznawczych (20 ANBO-41, 14 Ansaldo A-120 i 1 ANBO-VIII), 12 obserwacyjnych i rozpoznawczych (ANBO-IV w wersjach L i M), 13 łącznikowych (5 ANBO-III, 2 Albatros J.II, 2 LVG C.VI, 3 ANBO-VI i 1 Piper J-3 „Cub”), 25 szkolnych i szkolno-treningowych (3 ANBO-V, 10 ANBO-51, 2 Avro 626 „Prefect”, 3 Klemm Kl 35 B, 1 Fokker D.VII i 6 Bücker Bü 133C „Jungmeister”) oraz 3 wielozadaniowe (2 De Havilland DH-89A „Dragon Rapide” i 1 Lockheed „Vega” 5B), wykorzystywane jako transportowe, kurierskie, łącznikowe i rozpoznawcze. Były to siły bardzo skromne i nie mogły stanowić realnego zagrożenia dla potężnego agresora.

Wykaz litewskich stopni wojskowych występujących w tekście i ich odpowiedników:

brig. gen. (brigados generolas) = gen. bryg. (generał brygady)

Gen. Št. plk. ltn. (Generalinio Štabo pulkininkas leitenantas) = płk por. Szt. Gen. (pułkownik porucznik Sztabu Generalnego – brak odpowiednika – oficer sztabowy)

plk. (pulkininkas) = płk (pułkownik)

plk. ltn. (pulkininkas leitenantas) = płk por. (pułkownik porucznik – brak ścisłego odpowiednika – podpułkownik)

mjr. (majoras) = mjr (major)

kpt. (kapitonas) = kpt. (kapitan)

ltn. (leitenantas) = por. (porucznik)

Przypisy:

(1) powyższe zestawienie przedstawia stan na dzień 15 czerwca 1940 roku i obejmuje wyłącznie samoloty należące formalnie do Lotnictwa Wojskowego i Związku Szaulistów, natomiast nie obejmuje samolotów cywilnych (należących do aeroklubów lub ministerstwa komunikacji), które zostały zmobilizowane do dyspozycji wojska w połowie września 1939 roku i ponownie zdemobilizowane pod koniec września, jak również kilku maszyn internowanych na Litwie we wrześniu 1939 roku (w tym m.in. polskiego PZL-46 „Sum”) i nie zmobilizowanych samolotów cywilnych.

(2) ilości samolotów w poszczególnych jednostkach podano w postaci: całkowita ilość samolotów (w nawiasie: ilość samolotów czasowo niezdolnych do natychmiastowych działań bojowych na skutek np. przeglądów okresowych, remontów, awarii). Np. zapis 10 (3) oznacza: łącznie 10 samolotów, w tym 3 czasowo wyłączone z linii.