PTO-4 – Estonia
W Estonii przed wojną praktycznie nie istniał przemysł lotniczy, tym niemniej działający przy estońskim aeroklubie (Eesti Aeroklubi) zespół inżynierów Voldemar Post, Rein Neudorf (potem zmienił nazwisko na brzmiące bardziej po estońsku – Tooma) i Otto Org skonstruował kilka typów całkiem udanych samolotów szkolnych i treningowych. W niewielkiej ilości były one budowane w warsztatach lotniczych (Aviotehase) na lotnisku Lasnamägi koło Tallinna na potrzeby estońskiego lotnictwa cywilnego i wojskowego. Jeden z samolotów – PON-1 – odniósł nawet pewien sukces eksportowy, gdy w połowie lat 30-tych licencję na jego produkcję zakupiła Łotwa.
Prace nad nowym samolotem szkolnym, mającym być następcą typu PON-2, rozpoczęły się w 1937 roku. Samolot otrzymał oznaczenie PTO-4 – od pierwszych liter nazwisk trójki konstruktorów (Post, Tooma, Org) i jako czwarta konstrukcja tego zespołu. Był to jednosilnikowy dwumiejscowy dolnopłat wolnonośny z odkrytymi kabinami w układzie tandem i stałym trójkołowym podwoziem z kółkiem ogonowym. Wszystkie koła osłonięte zostały starannie wyprofilowanymi owiewkami. Swoją sylwetką PTO-4 bardzo przypominał brytyjski samolot szkolny Miles M.14 „Magister”, którego jeden egzemplarz zakupiono zresztą dla estońskiego lotnictwa wojskowego Õhukaitse w 1938 roku.
Prototyp PTO-4 oblatany został prawdopodobnie w 1938 roku. Wraz z kolejnymi czterema egzemplarzami został zakupiony przez Eesti Aeroklubi. Kolejne dwa egzemplarze PTO-4 zakupiło w 1939 roku lotnictwo wojskowe, gdzie otrzymały numery ewidencyjne (taktyczne) 161 i 162. Ezemplarz nr 161 miał konstrukcję identyczną jak samoloty aeroklubowe, natomiast nr 162 otrzymał nieco przekonstruowany kadłub z kabinami zakrytymi wspólną przeszkloną osłoną. Obie maszyny służyły w Lennuväe Rügement (pułk lotniczy) aż do aneksji kraju przez Związek Sowiecki w lecie 1940 roku. W 1939 roku oba wojskowe PTO-4 wraz z jedynym estońskim „Magisterem” zostały zaprezentowane na Łotwie przedstawicielom tamtejszego lotnictwa, ale tym razem próba zainteresowania tego kraju nowym estońskim samolotem zakończyła się niepowodzeniem.
Pod sowiecką okupacją siły zbrojne Estonii przekształcono w tzw. 22. Korpus Terytorialny, podporządkowany oczywiście Armii Czerwonej. Wojskowe samoloty PTO-4 służyły do szkolenia w utworzonej z resztek estońskiego lotnictwa Eskadrze Lotniczej 22. Korpusu, a po wycofaniu się Rosjan z terenów Estonii pod naporem wojsk niemieckich w 1941 roku najprawdopodobniej zostały zniszczone. Przynajmniej cztery cywilne PTO-4 przetrwały natomiast w ukryciu sowiecką okupację i po zajęciu Estonii przez Niemców wpadły w ręce nowych okupantów. Od lutego 1942 roku 4 egzemplarze służyły w eskadrze estońskiej w Luftwaffe w ramach Luftflotte 1 (tzw. Sonderstaffel Buschmann), utworzonej z własnej inicjatywy przez bałtyckiego Niemca Gerharda Buschmanna i bazującej na lotnisku Ülemiste. Estońskie samoloty były pierwszymi maszynami służącymi w tej eskadrze. Wykorzystywano je m.in. do szkolenia w wykrywaniu okrętów podwodnych, do rozpoznawania zasięgu kry lodowej w Zatoce Fińskiej, a nawet do obserwacji ruchów okrętów sowieckiej Floty Bałtyckiej. Nosiły one niemieckie znaki rozpoznawcze i oznaczenia taktyczne prawdopodobnie SB+AA, SB+AB, SB+AC i SB+AD. W warunkach zimowych koła główne podwozia były zastępowane nartami, a kółko ogonowe płozą.
Po pewnym czasie eskadrę Buschmanna, jej personel i samoloty przekazano do Seeaufklärungsgruppe 127 (SAGr 127), a potem do utworzonej pod koniec 1943 roku Ergänzungs Nachtschlachtgruppe (Erg. NSGr) Ostland, gdzie maszyny PTO-4 służyły głównie do szkolenia. W nowej jednostce samoloty PTO-4 otrzymały oznaczenia taktyczne 6X+AA, 6X+AB, 6X+AC i 6X+AD. Na marginesie warto zauważyć, że personel Erg. NSGr Ostland rekrutował się głównie z Rosjan, którzy pod dowództwem Gen. Ltn. Andrieja Andriejewicza Własowa walczyli z Sowietami u boku Niemców w ramach tzw. Russkoj Oswoboditielnoj Armii (ROA).
UWAGA: w magazynie historycznym „Militaria i Fakty” nr 3/02 (13) na stronie 40. (u góry po prawej stronie) znalazło się zdjęcie podpisane jako „PTO-4 na lotnisku Lasmangi”. Jest to oczywisty błąd, gdyż – po pierwsze – na zdjęciu tym znajduje się prototyp samolotu treningowego i lekkiego myśliwskiego PN-3 (nr ewidencyjny 160), a po drugie – prawidłowa nazwa tego lotniska to Lasnamägi. Samolot PTO-4 można natomiast zobaczyć na zdjęciu dolnym na tej samej stronie. Co ciekawe, widać na nim oba wojskowe PTO-4 – na pierwszym planie egzemplarz nr ewidencyjny 161 (z odkrytymi kabinami), w środku Miles „Magister” nr ewidencyjny 159 i jako ostatni w szeregu – drugi PTO-4 nr ewidencyjny 162 (z zakrytymi kabinami).
Dane taktyczno-techniczne:
Konstrukcja: jednosilnikowy dwumiejscowy dolnopłat wolnonośny z odkrytymi kabinami załogi (jeden egzemplarz miał kabiny zakryte) i stałym trójkołowym podwoziem z kółkiem ogonowym. Koła główne osłonięte owiewkami. Konstrukcja mieszana. Usterzenie klasyczne, wolnonośne.
Wymiary
brak danych
Masy
brak danych
Obciążenia
brak danych
Osiągi
prędkość maksymalna 245 km/h
pułap 5000 m
Napęd: jeden 4-cylindrowy silnik rzędowy, chłodzony powietrzem, typu De Havilland „Gipsy Major” I o mocy 97 kW (130 hp, 132 KM), napędzający stałe 2-łopatowe śmigło drewniane
Uzbrojenie: brak
Załoga: 2 osoby
Wytwórnia: warsztaty lotnicze (Aviotehase), Lasnamägi, Tallinn, Estonia
Produkcja: 7 egzemplarzy
Użytkownicy: Estonia, ZSRS, Niemcy