Samoloty “Made in Denmark” – Skandinavisk Aero Industri.

Tekst w oparciu o “Made in Denmark. The Kramme & Zeuthen Story” Hans Kofoed, wydanie 3-cie 1991 rok.

Chociaż duński wynalazca J.C.H. Ellehammer zaczął eksperymentować z samolotami napędzanymi silnikiem na początku wieku i wykonał swój pierwszy lot, a raczej skok z napędem, w 1906 roku, Dania nigdy nie miała dużego przemysłu lotniczego. Jednak w latach 1937-1954 Skandinavisk Aero Industri była jedyną duńską firmą produkującą samoloty i wyprodukowała szereg lekkich konstrukcji lotniczych, lepiej znanych jako typ KZ, od inicjałów założycieli firmy, Kramme & Zeuthen.

W 1935 roku Viggo Kramme (ur. 14.08.1905 w Hjørring – zm. 17.08.1984), były technik Marynarki Wojennej, otworzył warsztat lotniczy w Kastrup, na lotnisku w Kopenhadze. Jednym z jego pierwszych zleceń była budowa Pou de Ciel (“Świetlik”) na zamówienie kopenhaskiej gazety Berlingske Tidende. W tym samym czasie Karl-Gustav Zeuthen (ur. 29.01. 1909 r. w Hareskovby – zm. 1.09. 1989 r.), który niedawno ukończył Kopenhaski Uniwersytet Technologiczny, brał lekcje latania w Kastrup. Widząc Pou de Ciel w budowie w warsztacie Kramme’a, zauważył: “Powiedz, dlaczego nie zbudujesz prawdziwego samolotu?”, na co Kramme odparł: “Dlaczego nie zaprojektujesz go dla mnie?”.

Zeuthen wkrótce miał gotowe rysunki małego jednomiejscowego samolotu KZ I, który został zbudowany przez Kramme’a z pomocą Zeuthena i kilku przyjaciół pracujących w wolnym czasie. KZ I został ukończony na początku 1937 roku i odbył swój pierwszy lot 24 lutego 1937 roku.

Praca dwóch młodych konstruktorów samolotów przyciągnęła uwagę Gunnara Larsena, dyrektora zarządzającego koncernu inżynieryjnego F.L. Smidth & Co (obecnie FLS Industries) i prezesa Danish Airlines. Dzięki finansowemu wsparciu F.L. Smidth & Co, w sierpniu 1937 roku powstała firma Skandinavisk Aero Industri A/S, produkująca lekkie samoloty. Kramme został dyrektorem generalnym, a Zeuthen głównym inżynierem nowej firmy.

Zeuthen pracował już nad projektem 2-miejscowego cywilnego samolotu KZ II, który został ukończony pod koniec 1937 roku i natychmiast wprowadzony do produkcji seryjnej. Skandinavisk Aero Industri wkrótce przerosła wynajmowane obiekty w Kastrup i na początku 1939 r. prace zostały przeniesione do Aalborg, gdzie przejęto istniejący budynek należący do grupy F.L. Smidth.

W 1940 r. niemiecka okupacja Danii zmusiła firmę do dywersyfikacji w kierunku różnych działań nie związanych z lotnictwem, takich jak produkcja samochodów elektrycznych i projektorów filmowych. Prace nad samolotami nie zostały jednak całkowicie porzucone i w 1943 roku zbudowano jednomiejscowy szybowiec KZ-G I. Przygotowując się do powojennego rynku, Zeuthen zaprojektował dwumiejscowy lekki samolot, KZ III, którego dwa prototypy zostały zbudowane w 1944 roku. W tym samym roku ukończono również budowę dwusilnikowego samolotu-ambulansu KZ IV.

Fabryka w Aalborg została opuszczona w 1943 roku, a działalność kontynuowano w wynajętych pomieszczeniach w Hellerup, aż do czasu, gdy nowa fabryka na nabrzeżu w Kopenhadze była gotowa do przyjęcia produkcji pod koniec 1945 roku. Tam rozpoczęto produkcję KZ III, aby zaspokoić popyt ze strony klubów lotniczych i prywatnych właścicieli w Danii i za granicą, a zmodyfikowana wersja KZ II została zbudowana dla Duńskich Sił Powietrznych.

KZ VII, 4-miejscowa wersja KZ III, pojawiła się pod koniec 1946 roku, ale zanim jakikolwiek samolot produkcyjny został dostarczony, fabryka została zniszczona przez pożar 17 lutego 1947 roku. Produkcja została więc wznowiona w kilku hangarach należących kiedyś do Luftwaffe w Kastrup, ale niestety boom w lekkim lotnictwie chylił się ku upadkowi i pod koniec 1947 roku produkcja KZ VII została praktycznie zatrzymana.

Nowy zarząd firmy macierzystej postanowił wycofać się z przemysłu lotniczego, a aktywa SAI zostały przejęte przez Kramme, Zeuthen i Mogens Harttung.

SAI skoncentrowało się teraz na konserwacji i naprawie samolotów, ale pewna liczba KZ VII została zmontowana z dużych zapasów komponentów, a ostatni KZ VII opuścił fabrykę dopiero w 1954 roku. Na zamówienie “Latającego Cyrku” w 1949 roku zbudowano jednomiejscowy KZ VIII, zaprojektowany specjalnie do pokazów akrobacyjnych. Ostatnim zbudowanym samolotem był KZ X z 1951 roku, wersja obserwacyjna KZ VII.

Chlebem powszednim SAI wkrótce stała się produkcja stojaków stalowych i innych produktów nielotniczych, a w 1963 r. zamknięto dział napraw samolotów. Prawa do projektów KZ zostały przejęte przez Scanaviation, duży warsztat lotniczy w Kastrup, a kwitnąca produkcja wyposażenia sklepów była kontynuowana w nowej siedzibie pod nazwą Kramme & Zeuthen A/S, (obecnie Electrolux Constructor A/S).

W 1954 roku Karl-Gustav Zeuthen, dołączył do B&O (Bang & Olufsen). Wraz z projektantem Jacobem Jensenem pomógł stworzyć Beolit 600, oraz gramofon Beogram 4000. Jako emeryt opracował teleskop Zeiss używany przez NAFA (Nordjysk Astronomisk Forening for Amateurs). W 1949 r. został przyjęty w poczet członków Akademii Nauk Technicznych.

Konstrukcje

KZ I

Oblatany po raz pierwszy 24 lutego 1937 r., jednomiejscowy samolot sportowy napędzany silnikiem ABC Scorpion o mocy 38 KM. Konstrukcja była drewniana, ze składanymi skrzydłami w celu zaoszczędzenia miejsca w hangarze. KZI nie wszedł do produkcji, a prototyp został zniszczony podczas wojny. W latach 70-tych zbudowano latającą replikę, której budowę rozpoczął Gunnar Fjord Christensen w 1972 r., a w 1977 r. sprzedał ją do Danmarks Flymuseum. Ukończony samolot, napędzany mocniejszym, ale cięższym silnikiem Volkswagena o mocy 50 KM (37 kW) i pojemności 1,5 l, poleciał po raz pierwszy 20 listopada 1988 r., pozostaje częścią kolekcji muzeum.

Rozp. – 7,20 m,

Dł. – 5,37 m,

Wys. – 2,25 m,

Pow. nośna – 8,40 m.kw.

Ciężar wł. – 192 kg,

Ciężar całk. – 325 kg,

V max. – 180 km/h

V przelot. – 160 km/h

V lądowania – 60 km/h

Ilość zbudowanych – 1

KZ II Kupé

2-miejscowy cywilny samolot o konstrukcji mieszanej. Kadłub miał szkielet ze spawanych, stalowych rur, pokryty sklejką i tkaniną, a skrzydła były drewniane z pokryciem ze sklejki i mogły być składane wzdłuż kadłuba do transportu i przechowywania. Można było zamontować silnik Cirrus Minor o mocy 90 KM lub Gipsy Minor o tej samej mocy. Prototyp wykonał swój pierwszy lot 11 grudnia 1937 r., a następnie powstało 13 samolotów produkcyjnych.
Dwa z nich nadal znajdują się w Danii.

Rozp. – 10,20 m.

Dł. – 7,60 m.

Wys. – 2,00 m.

Pow. nośna – 15,00 m.kw.

Ciężar wł. – 450 kg.

Ciężar całk. – 750 kg.

V max. – 210 km/h

V przelot. – 175 km/h

V lądowania – 72 km/h

Zasięg – 1100 km.

Pułap – 5000 m.

Ilość zbudowanych – 14

KZ II Sport

Oblatany po raz pierwszy 10 października 1938 r., był rozwinięciem KZ II Kupé z dwoma fotelami w oddzielnych otwartych kokpitach (w tandemie), napędzanym silnikiem Hirth 504A o mocy 105 KM. Zbudowano 16 egzemplarzy, w tym cztery dla duńskiej marynarki wojennej. Jedyny zachowany egzemplarz należy do Danmarks Flyvemuseum w Billund, ale jest wypożyczony do Dansk Veteranflysamling.

Rozp. – 10,20 m.

Dł. – 7,50 m.

Wys. – 2,10 m.

Pow. nośna – 15,00 m.kw.

Ciężar wł. – 475 kg.

Ciężar całk. – 725 kg.

V max. – 220 km/h

V przelot. – 200 km/h

V lądowania – 72 km/h

Zasięg – 900 km.

Pułap – 5500 m.

Ilość zbudowanych – 16

KZ II Træner

Był wzmocnioną wersją KZ II Sport dedykowaną lotnictwu wojskowemu. Napędzany był 145-konnym silnikiem Gipsy Major X i pojawił się w kwietniu 1946 roku. Prototyp posiadał zakrytą kabinę, ale 15 samolotów produkcyjnych, dostarczonych Duńskim Siłom Powietrznym w bazie Avnø, powróciło do otwartych kokpitów KZ II Sport. Pozostały one w służbie do 1955 roku, kiedy to dziewięć egzemplarzy zostało sprzedanych w ręce prywatne. Dwa z nich, uznane za nadwyżkę w 1955 roku, nadal latają w Danii (OY-FAK i OY-FAT).

Rozp. – 10,20 m.

Dł. – 7,50 m.

Wys. – 2,10 m.

Pow. nośna – 13,00 m.kw.

Ciężar wł. – 550 kg.

Ciężar całk. – 850 kg.

V max. – 220 km/h

V przelot. – 190 km/h

V lądowania – 75 km/h

Zasięg – 650 kg.

Pułap – 5000 m.

Ilość zbudowanych – 16

KZ III

Ten samolot był najliczniejszym z typów KZ, zbudowano ich 64 egzemplarze. Pod względem aerodynamicznym stanowił krok wstecz w porównaniu z KZ II, ale został zaprojektowany z myślą o łatwości produkcji i jako samolot klubowy bez wykonywania lotu odwróconego.

Prace projektowe rozpoczęto w 1942 roku, aby samolot mógł zostać wprowadzony do produkcji zaraz po zakończeniu wojny. W rzeczywistości prototyp został ukończony w 1944 r. i rozpoczął testy w locie 11 września 1944 r., pomalowany w barwy Duńskiego Lotniczego Pogotowia Ratunkowego w celu uzyskania niezbędnych zezwoleń od niemieckich sił okupacyjnych, które nie zauważyły, że samolot nie był przystosowany do …. przenoszenia noszy!

Prototyp miał silnik De Havilland Gipsy Minor o mocy 90 KM, ale drugi prototyp i 62 samoloty produkcyjne były napędzane silnikiem Cirrus Minor II o mocy 100 KM. KZ III ma konstrukcję mieszaną, z drewnianymi skrzydłami i kadłubem ze spawanych rur stalowych.

Dwa KZ III zostały dostarczone Duńskim Siłom Powietrznym w 1945 roku do zadań komunikacyjnych, a pewna ich liczba została wyeksportowana do Szwecji, Norwegii, Islandii, Belgii, a nawet tak odległych krajów jak Indie i Malezja.

Większość KZ III została jednak sprzedana w Danii, gdzie odegrały dominującą rolę w odbudowie prywatnego lotnictwa po wojnie. 19 z nich jest nadal zarejestrowanych w Danii, a pół tuzina lata gdzie indziej.

Rozp. – 9,60 m.

Dł. – 6,53 m.

Wys. – 2,10 m.

Pow. nośna – 13,00 m.kw.

Ciężar wł. – 419 kg.

Ciężar całk. – 650 kg.

V max. – 185 km/h

V przelot. – 165 km/h

V lądowania – 55 km/h

Zasięg – 500 km.

Pułap – 4150 m.

Ilość zbudowanych – 64

KZ IV

Samolot ten został zaprojektowany jako ambulans powietrzny i oprócz dwuosobowej załogi mógł pomieścić dwóch poszkodowanych na noszach i dwie osoby towarzyszące. Jego konstrukcja jest całkowicie drewniana. Zbudowano tylko dwa egzemplarze. OY-DIZ, oblatany po raz pierwszy 4 maja 1944 r., miał początkowo dwa silniki Gipsy Major I o mocy 130 KM, ale w 1956 r. zastąpiono je Gipsy Major X o mocy 145 KM. OY-DZU, pierwszy lot 10 stycznia 1949 r. miał silnik Gipsy Major X o mocy 145 KM.
OY-DZU należy obecnie do Danmarks Flyvemuseum, a DIZ do Dansk Veteranflysamling.

Rozp. – 16,00 m.

Dł. – 9,80 m.

Wys. – 2,65 m.

Pow. nośna – 30,00 m.kw.

Ciężar wł. – 1378 kg.

Ciężar całk. – 2090 kg.

V max. – 215 km/h

V przelot. – 180 km/h

V lądowania – 68 km/h

Zasięg – 900 km

Pułap – 4500 m.

Ilość zbudowanych – 2

KZ V

Projekt z roku 1944. Dwusilnikowy, lekki samolot transportowy klasy De Havilland “Dove”.

KZ VI

Projekt z 1946 roku. Dwusilnikowy, czteromiejscowy samolot pasażerski i dyspozycyjny.

KZ-GI

KZ-G I to jednomiejscowy szybowiec o konstrukcji drewnianej, o współczynniku ślizgu około 10. Prototyp oblatany po raz pierwszy we wrześniu 1943 r., obecnie w Dansk Veteranflysamling.

Rozp. – 10,54 m.

Dł. – 6,27 m.

Wys. – 2,43 m.

Pow. nośna – 16,50 k.kw.

Ciężar wł. – 100 kg.

Ilość zbudowanych – 1

KZ VII Lærke 

Czteromiejscowa wersja KZ III, napędzana silnikiem Continental C-125-2 o mocy 125 KM, choć kilka samolotów wyposażono w silnik C-145 o mocy 145 KM.
Prototyp wykonał swój pierwszy lot 11 listopada 1946 roku, a KZ VII był w pełnej produkcji seryjnej, gdy fabryka spłonęła 17 lutego 1947 roku. 22 samoloty na linii produkcyjnej padły ofiarą płomieni, tylko jeden ocalał, ponieważ znajdował się w kabinie lakierniczej. Produkcja została natychmiast wznowiona w nowych zakładach w Kastrup, a w sumie zbudowano 56 samolotów. 10 z nich dostarczono Duńskim Siłom Powietrznym w 1948 r. i służyły one do 1976 r. KZ VII eksportowano do Anglii, Finlandii, Szwajcarii, Belgii i Luksemburga.
21 samolotów nadal lata w Danii, dwa w Niemczech, trzy w Finlandii, cztery w Szwajcarii i jeden na Islandii.

Rozp. – 9,60 m.

Dł. – 6,48 m.

Wys. – 2,10 m.

Pow. nośna – 13,00 m.kw.

Ciężar wł. – 482 kg.

Ciężar całk. – 860 kg.

V max. – 200 km/h

V przelot. – 175 km/h

V lądowania – 55 km/h

Zasięg – 725 km

Pułap – 4100 m.

Ilość zbudowanych – 56

KZ VIII

Jednomiejscowy samolot przeznaczony do akrobacji, który odbył swój pierwszy lot 14 listopada 1949 roku. Wykonany w całości z drewna, napędzany był silnikiem Gipsy Major X o mocy 145 KM, wyposażonym w specjalny gaźnik do lotów odwróconych. Zbudowano tylko dwa egzemplarze. Pierwszy z nich był przez wiele lat własnością szwajcarskiego mistrza akrobacji Arnolda Wagnera i obecnie lata w Wielkiej Brytanii, a drugi należy do Dansk Veteranflysamling.

Rozp. – 7,20 m.

Dł. – 5,85 m.

Wys. – 1,80 m.

Pow. nośna – 8,60 m.kw.

Ciężar wł. – 407 kg.

Ciężar całk. – 650 kg.

V max. – 275 km/h

V przelot. – 255 km/h

V lądowania – 75 km/h

Zasięg – 585 km.

Pułap – 5000 m.

Ilość zbudowanych – 2

KZ X

Dwumiejscowy samolot obserwacyjny, opracowany na bazie KZ VII. Posiada siedzenia tandemowe i jest napędzany silnikiem Continental C-145 o mocy 145 KM. Prototyp wykonał swój pierwszy lot 29 września 1951 r., a w 1952 r. zbudowano dwanaście samolotów produkcyjnych dla duńskiej armii. Jedynym zachowanym egzemplarzem KZ X jest prototyp, który obecnie znajduje się w Dansk Veteranflysamling.

Rozp. – 9,41 m.

Dł. – 6,49 m.

Wys. – 2,10 m.

Pow. nośna – 13,00 m.kw.

Ciężar wł. – 529 kg.

Ciężar całk. – 860 kg.

V max. – 215 km/h

V przelot. – 193 km/h

V lądowania – 45 km/h

Zasięg – 850 km.

Pułap – 4400 m.

Ilość zbudowanych – 13

KZ XI

Projekt z 1952 roku. Samolot rolniczy, podobny do Piper “Pawnee”.

Dodane oznaczenie “U” przy niektórych typach.

Litera U i liczba występująca po oznaczeniu typu służą do identyfikacji różnych wariantów typu podstawowego (U – Udførelse).

KZ III

U stalowe drzwi

U1 ambulans wersji U

U2 drzwi drewniane

U3 ambulans wersji U2

KZ IV

U1 silniki 145 KM, różne drobne zmiany

KZ VII

KZ VII pierwotnie miał być oznaczony jako KZ III U 4, więc U 1,2 i 3 nie są używane w połączeniu z tym typem.

U4 silnik 125 KM, pojemność zbiornika 110 litrów

U5 jak U 4, ale przygotowany do montażu pływaków

U6 jak U 5, ale mocniejsze wsporniki

U7 jak U 6, ale hamulce hydrauliczne

U8 jak U 4, ale silnik o mocy 145 KM

U9 jak U 8, ale pojemność zbiornika 150 litrów

U10 jak U 5, ale silnik o mocy 145 KM i zbiorniku o pojemności 150 litrów