Specyfikacje brytyjskie – system zamówień samolotów.

Autorzy Leszek Wieliczko i Jacek Wilczyński.

Już w latach I wojny światowej w Wielkiej Brytanii wypracowano system zamówień samolotów w postaci tzw. specyfikacji (specifications). Były to dokumenty zawierające mniej lub bardziej szczegółowe oczekiwania i wymagania taktyczno-techniczne dla (głównie) nowych samolotów, które zamierzano pozyskać dla lotnictwa wojskowego lub cywilnego. Specyfikacje mogły też zawierać wytyczne co do konstrukcji, napędu, wyposażenia, uzbrojenia, osiągów i innych wybranych parametrów samolotu. Wymagania zawarte w specyfikacjach kierowano następnie do wybranych lub zainteresowanych wytwórni lotniczych, które na ich podstawie opracowywały odpowiednie projekty samolotów (z których najlepszy wybierano do dalszej realizacji w drodze konkursu).

Aż do wybuchu II wojny światowej specyfikacje wydawane były przez Air Ministry (ministerstwo lotnictwa), stąd często spotykane w literaturze określenie Air Ministry Specifications. Należy jednak pamiętać, że w 1940 roku rolę Air Ministry przejęło nowo utworzone Ministry of Aircraft Production (ministerstwo produkcji lotniczej), a pod koniec wojny Ministry of Supply (ministerstwo zaopatrzenia).

W 1920 roku wprowadzono prosty, jednolity system numeracji kolejnych specyfikacji, który używano z powodzeniem aż do 1949 roku. Oparty był na numerze porządkowym specyfikacji wydanej w danym roku kalendarzowym i dwucyfrowej końcówce tegoż roku. W 1927 roku numery specyfikacji zaczęto uzupełniać literowymi prefiksami określającymi przeznaczenie (rodzaj) samolotu, ale nie było to regułą. W następnych latach zestaw prefiksów rozszerzano o kolejne litery. Ponadto od 1930 roku wprowadzono literowe sufiksy, określające oczekiwany stan zaawansowania (czy też fazę realizacji) danego projektu. Sufiksy te wykorzystywano do 1937 roku, jednak niemal wyłącznie tylko w wewnętrznej dokumentacji Air Ministry. Z kolei w latach 1940-1944 pojawiło się kilka nowych sufiksów literowych, tym razem jednak określających producenta zamawianego samolotu.

W latach 1937-1945 rozdzielono specyfikacje projektowe (Design Specifications) od specyfikacji produkcyjnych (Production Specfications), przy czym specyfikacje projektowe zachowały dotychczasowy sposób numeracji (specyfikacje produkcyjne oznaczano natomiast w zupełnie inny sposób). Wreszcie czasami daną specyfikację uaktualniano lub modyfikowano bez zmiany jej numeru, wydając jej drugą, trzecią i kolejną poprawioną wersję. Wówczas numer specyfikacji uzupełniano liczbą określającą jej kolejny wariant (tzw. wydanie – issue).

Pełny numer specyfikacji mógł się zatem składać z literowego prefiksu określającego przeznaczenie (rodzaj) samolotu, kolejnego numeru porządkowego specyfikacji w ramach danego roku, dwucyfrowej końcówki roku, w którym wydano specyfikację oraz ewentualnie literowego lub cyfrowego sufiksu, wskazującego na stan (fazę) realizacji projektu, producenta samolotu lub kolejny wariant (wydanie) specyfikacji. Numer kolejny (porządkowy) specyfikacji i końcówka numeru roku występowały zawsze, natomiast pozostałe elementy były opcjonalne (choć wraz z upływem czasu stosowano je coraz powszechniej). Zostanie to wyjaśnione na poniższych przykładach:

16 / 38 1 1

11 / 35 P 1 2 4a

1 / 40 / DH 1 2 4b

B. 3 / 40 3 1 2

F. 7 / 30 E 3 1 2 4a

TX. 8 / 45 / 2 3 1 2 4c

gdzie poszczególne człony tego oznaczenia (dla ułatwienia ponumerowane od 1 do 4) oznaczają:

(1) – numer specyfikacji – kolejny numer porządkowy specyfikacji w danym roku kalendarzowym. Numerację w danym roku prowadzono kolejno od liczby 1, zatem każda wydawana specyfikacja otrzymywała inny numer. Najwięcej specyfikacji wydano w latach 1922 (48), 1923 (45), 1934 (40), 1935 (41), 1936 (47), 1937 (43) i 1946 (47). Numer ten oddzielano od numeru roku ukośną kreską.

(2) – numer roku – dwie ostatnie cyfry numeru roku, w którym wydano specyfikację. Jak już wspomniano wyżej, opisywany tu system numeracji specyfikacji obowiązywał w latach 1920-1949, zatem dwie ostatnie cyfry numeru roku mogły przybierać wartości od 20 do 49.

(3) – prefiks literowy – litera lub litery określające przeznaczenie (rodzaj, funkcję, kategorię) samolotu projektowanego lub budowanego wg założeń danej specyfikacji. Pierwsze prefiksy wprowadzono w 1927 roku, a w kolejnych latach znacznie poszerzono zbiór liter wykorzystywanych jako prefiksy. Ich stosowanie nie było jednak regułą, a czasem mocno odbiegało od oficjalnie przyjętego znaczenia danego prefiksu (por. uwagi pod tabelą). Literę prefiksu oddzielano od reszty oznaczenia kropką. Wykorzystywane prefiksy literowe zestawiono w Tabeli 1 poniżej:

Prefiks	Znaczenie	Nazwa polska	Przykładowe oznaczenia
A	Army Co-Operation	współpracy z armią⁽¹⁾	A.39/34, A.21/37, A.4/45
B	Multi-Engined Bomber	bombowiec wielosilnikowy	B.9/32, B.1/39, B.14/43
C	Transport	transportowy	C.26/31, C.18/43, C.9/45
E	Experimental	doświadczalny	E.28/39, E.10/44, E.20/45
F	Fighter	myśliwski	F.11/37, F.18/40, F.2/43
G	General Purpose, General Reconnaissance	ogólnego przeznaczenia, rozpoznawczy	G.4/31, G.24/35, G.12/39
GR	Maritime Reconnaissance	rozpoznawczy morski^{(2) (3)}	GR.14/45, GR.17/45
H	Helicopter	śmigłowiec	H.24/49
M	Torpedo Bomber	torpedowo-bombowy⁽²⁾	M.15/35, M.7/36
N	Naval Fighter	myśliwski morski⁽⁴⁾	N.8/39, N.11/40, N.11/44
O	Observation	obserwacyjny	O.27/34, O.8/38, O.5/43
P	Light Bomber	bombowy lekki	P.27/32, P.4/34, P.13/36
PR	Photographic Reconnaissance	rozpoznania fotograficznego	PR.8/44, PR.31/46
Q	Target Tower	holownik celów⁽⁵⁾	Q.8/37, Q.9/42, Q.10/43
R	Marine Reconnaissance	rozpoznawczy morski⁽⁶⁾	R.3/38, R.5/39, R.5/46
S	Naval Spotter Reconnaissance	rozpoznawczo-bombowy morski	S.24/37, S.7/38, S.15/39
T	Trainer	szkolno-treningowy	T.3/37, T.13/39, T.9/41
TX	Trainer Glider	szybowiec szkolno-treningowy	TX.3/43, TX.8/45
U	Pilotless	bezpilotowy, zdalnie sterowany	U.22/49, U.25/49
X	Glider	szybowiec	X.25/40, X.3/41, X.30/46
Przypisy do tabeli: (1) – także łącznikowy, obserwacyjny i dyspozycyjny; (2) – bazujący na lądzie; (3) – zazwyczaj samolot do zwalczania okrętów podwodnych (ZOP); (4) – w praktyce myśliwiec pokładowy; (5) – także samolot-cel; (6) – zazwyczaj łódź latająca;

Tabela 1 – Prefiksy literowe w numerach specyfikacji

W praktyce zdarzały się pewne odstępstwa od przedstawionego powyżej znaczenia poszczególnych prefiksów literowych. Np. specyfikacja P.13/36 określała w rzeczywistości ciężki (jak na ówczesne standardy) samolot bombowy, a nie lekki. Tyle tylko, że miał to być samolot dwusilnikowy, w odróżnieniu od ciężkiego czterosilnikowego samolotu bombowego zdefiniowanego w “bliźniaczej” specyfikacji B.12/36. Ciekawostką jest litera O, która zazwyczaj wcale nie oznaczała samolotu obserwacyjnego, lecz morski (pokładowy) – myśliwski jak np. w specyfikacjach O.30/35 czy O.8/38 lub bombowy nurkujący jak np. w specyfikacjach O.27/34, O.8/36 czy O.5/43. Z kolei literę H – zanim przypisano ją do śmigłowców – wykorzystano (z nie bardzo zresztą jasnych powodów) na oznaczenie samolotu bombowo-torpedowego w specyfikacji H.7/42.

(4a) – sufiks literowy (1930-1937) – litera oznaczająca oczekiwany stan zaawansowania (czy też fazę realizacji) danego projektu. Tego rodzaju sufiksy literowe stosowano w latach 1930-1937, praktycznie wyłącznie na wewnętrzne potrzeby Air Ministry. Czasami łączono razem dwie litery (jak np. w specyfikacji 25/36DP), były to jednak sytuacje wyjątkowe. Sufiksy literowe były zapisywane bezpośrednio po numerze roku. Stosowane sufiksy literowe zestawiono w Tabeli 2 poniżej:

Sufiks	Znaczenie	Nazwa polska	Przykładowe oznaczenia
E	Experimental	doświadczalny	F.7/30E, 1/31E, S.11/32E
D	Development	rozwojowy	19/32D, 17/34D, 40/35D
P	Production	produkcyjny	25/35P, O.8/36P, 46/36P

Tabela 2 – Sufiksy literowe w numerach specyfikacji (1930-1937)

Gwoli ścisłości trzeba zauważyć, że w 1946 roku powrócono do stosowania litery P – Production w oznaczeniach specyfikacji, ale tym razem oddzielano ją od numeru roku ukośną kreską (np. 29/46/P czy 12/47/P). Wiązało się to z likwidacją w tym samym roku oddzielnych specyfkacji projektowych i produkcyjnych. Wszystkie specyfikacje ponownie zaczęto oznaczać w taki sam sposób, a literą P wyróżniano właśnie specyfikacje produkcyjne (pierwsze zastosowanie litery P w takim znaczeniu miało miejsce już w 1944 roku w specyfikacji 7/44/P1). Czasami po literze P dodawano kolejną cyfrę (rozpoczynając od 2) wskazującą na kolejne zamówienie produkcyjne, jak np. w specyfikacjach 21/48/P i 21/48/P2 lub 23/49P, 23/49/P2 i 23/49/P3.

(4b) – sufiks literowy (1940-1944) – litera lub litery określające producenta zamawianego samolotu. Tego rodzaju sufiksy literowe wprowadzono w 1940 roku, a ostatnie ich użycie można znaleźć w specyfikacji 7/44/P1/SU wydanej w 1944 roku. Ich stosowanie było jednak sporadyczne. Także te sufiksy stosowano prawie wyłącznie na wewnętrzne potrzeby urzędniczej dokumentacji. W odróżnieniu od poprzednich sufiksów tym razem oddzielano je ukośną kreską od numeru roku. Znane sufiksy literowe tego rodzaju zestawiono w Tabeli 3 poniżej:

Sufiks	Znaczenie (wytwórnia)	Przykładowe oznaczenia
AS	Airspeed	8/40/AS
BR	Bristol	13/43/BR
DH	De Havilland	1/40/DH
F	Fairey	5/40/F
H	Hawker	22/43/H
HE	Heston	15/40/HE
PP	Phillips & Powis (Miles)	12/41/PP
SL	Slingsby	20/43/SL
SU	Supermarine	7/44/P1/SU
V	Vickers	17/40/V

Tabela 3 – Sufiksy literowe w numerach specyfikacji (1940-1944)

(4c) – sufiks cyfrowy – cyfra (liczba) – częściej arabska, czasami rzymska – oznaczająca kolejny wariant (tzw. wydanie – issue) tej samej specyfikacji. Sufiksy cyfrowe oddzielano od numeru roku ukośną kreską. I tak np. R.14/40/2 oznaczało drugą wersję specyfikacji R.14/40 (czyli R.14/40 Issue 2), S.14/44/II – drugą wersję specyfikacji S.14/44 (S.14/44 Issue II), a C.3/46/4 – czwartą wersję specyfikacji C.3/46 (C.3/46 Issue 4).

Numer specyfikacji oznaczał dokument (lub zbiór dokumentów) określający wymagania ministerstwa co do nowo projektowanego lub zamawianego do produkcji samolotu. Jednak często tym samym numerem oznaczano też same samoloty (także te zbudowane, a nie tylko projekty). Było to tym powszechniejsze (zwłaszcza w latach 20-tych i 30-tych), że część brytyjskich wytwórni lotniczych (np. Fairey, Gloster, Percival) nie stosowała dla swoich produktów żadnych oznaczeń czy numerów fabrycznych, poprzestając jedynie na słownym opisie. Stąd bardzo często można spotkać oznaczenie brytyjskiego samolotu w postaci nazwy wytwórni i numeru specyfikacji, np. Gloster F.5/34, Hawker S.24/37, Fairey P.4/34, Westland G.24/35 itp. itd. Oczywiście samoloty różnych wytwórni projektowane lub budowane wg wymagań tej samej specyfikacji nosiły takie samo oznaczenie, np. Armstrong Whitworth F.11/37, Bristol F.11/37, Fairey F.11/37, Gloster F.11/37, Hawker F.11/37 czy Short F.11/37.

Na zakończenie “rozszyfrujmy” jeszcze przykładowe oznaczenia specyfikacji podane na początku artykułu:

16/38 – specyfikacja nr 16 z 1938 roku. Najczęściej spotykany zapis numeru specyfikacji – bez żadnych prefiksów i sufiksów. Ta konkretnie specyfikacja dotyczyła produkcji samolotu Miles M.9A “Master” Mk I.

11/35P – specyfikacja nr 11 z 1935 roku. Dotyczyła produkcji (litera P jako sufiks) samolotu Hawker “Hind”.

1/40/DH – specyfikacja nr 1 z 1940 roku, skierowana bezpośrednio do firmy De Havilland (litery DH jako sufiks). Dotyczyła budowy samolotu De Havilland DH-98 “Mosquito” Mk I.

B.3/40 – specyfikacja nr 3 z 1940 roku. Dotyczyła projektu lekkiego dwusilnikowego bombowca rozpoznawczego (litera B jako prefiks). Swoje projekty zgłosiły firmy Blackburn, Avro i Armstrong Whitworth.

F.7/30E – specyfikacja nr 7 z 1930 roku. Dotyczyła projektu nowego jednomiejscowego dziennego i nocnego samolotu myśliwskiego (litera F jako prefiks). Miała charakter doświadczalny (litera E jako sufiks) i jej celem było wyłonienie konstrukcji kwalifikującej się do dalszego rozwoju. W odpowiedzi swoje projekty zgłosiły firmy Armstrong Whitworth, Blackburn, Bristol (dwa), Boulton Paul, Gloster, Hawker, Supermarine, Vickers i Westland.

TX.8/45/2 – drugi wariant (liczba 2 jako sufiks) specyfikacji nr 8 z 1945 roku. Specyfikacja dotyczyła budowy prototypów szybowca szkolno-treningowego (litery TX jako prefiks) Slingsby Type 24 “Falcon”.

****

Naturalnym uzupełnieniem opisanego powyżej tematu jest przedstawienie książki, która się nim zjmuje w sposób bardzo wyczerpujący.