Svenska Aero J 5 “Jaktfalken”Svenska Aero J 6 “Jaktfalken” IASJA J 6B “Jaktfalken” II

Autor Leszek Wieliczko

Szwedzka wytwórnia lotnicza Svenska Aero Aktiebolaget założona została w 1921 roku przez niemieckiego pilota i konstruktora Carla Clemensa Bückera. Fabrykę zlokalizowano na terenach stoczni Hästholmsvarvet w Gashaga na wyspie Lidingö w pobliżu Sztokholmu. W pierwszym okresie działalności budowano tu na licencji samoloty firmy Ernst Heinkel Flugzeugwerke, sprawującej faktyczną kontrolę nad Svenska Aero. Do najbardziej znanych konstrukcji należały np. wodnosamoloty rozpoznawcze HE 5 (używane w dużej liczbie przez szwedzkie lotnictwo wojskowe Flygvapnet pod oznaczeniem S 5) i samoloty szkolne HD 24 (Sk 4).

Pod koniec lat 20-tych w zakładach Svenska Aero zbudowano niewielką serię czterech egzemplarzy wodnosamolotu myśliwskiego HD 19, znanego w Flygvapnet pod oznaczeniem J 4. Był to pierwszy myśliwiec zbudowany w szwedzkiej wytwórni i – chociaż koncepcję myśliwca na pływakach uznano ostatecznie za chybioną – dał on tamtejszym konstruktorom zupełnie nowe doświadczenia. Toteż już w marcu 1929 roku zaproponowano siłom powietrznym zbudowanie nowego samolotu myśliwskiego, tym razem w klasycznej postaci – na kołach. W tym czasie zakłady Svenska Aero opracowały całą serię samolotów opartych na wspólnej konstrukcji płatowca i nazwanych “Falken” (Sokół), licząc na zainteresowanie nimi szwedzkiego lotnictwa wojskowego. Były wśród nich: samolot myśliwski SA-11 “Jaktfalken”, samolot szkolny SA-12 “Skolfalken” i samolot szkolno-treningowy SA-13 “Övningsfalken”.

Opracowany w zespole inżyniera Svena Blomberga SA-11 “Jaktfalken” (Sokół Islandzki lub Sokół Myśliwski) był jednomiejscowym dwupłatem zastrzałowym z odkrytą kabiną i stałym dwukołowym podwoziem z płozą ogonową. Samolot miał mieszaną metalowo-drewnianą konstrukcję. Kadłub o konstrukcji kratownicowej z rur stalowych był kryty w przedniej części blachą duralową, a w pozostałej płótnem. Skrzydła o prostokątnym obrysie z zaokrąglonymi końcówkami miały konstrukcję drewnianą, krytą płótnem. Lotki znajdowały się zarówno na górnym, jak i na dolnym płacie. Stateczniki poziome zostały wsparte pojedynczymi zastrzałami. Lotki i stery miały konstrukcję metalową, krytą płótnem. Do napędu maszyny zastosowano brytyjski 14-cylindrowy silnik w układzie podwójnej gwiazdy typu Armstrong Siddeley “Jaguar”. Uzbrojenie myśliwca tworzyły dwa zsynchronizowane karabiny maszynowe typu Colt kalibru 8 mm, umieszczone w przedniej części kadłuba przed kabiną.

Prototyp SA-11 zbudowano i oblatano w październiku 1929 roku, a w dniu 11 listopada zaprezentowano go przedstawicielom Flygvapnet. W styczniu 1930 roku maszyna została zakupiona przez siły powietrzne za kwotę 81654 koron, gdzie otrzymała oznaczenie wojskowe J 5 i wojskowy numer ewidencyjny (tzw. FV-nr) 200. Samolot przekazano do szkolnego skrzydła lotniczego Flygflottilj F 5 w Ljungbyhed, gdzie miał służyć do testów oraz do szkolenia pilotów myśliwskich. W lutym 1930 roku Flygvapnet wybrały bowiem jako standardowy napęd samolotów wojskowych brytyjski silnik typu Bristol “Jupiter”, w związku z czym J 5 nie został zakwalifikowany do produkcji seryjnej. Po wylataniu nieco ponad 89 godzin maszyna została w 1933 roku wycofana z eksploatacji.

Rysunek samolotu myśliwskiego Svenska Aero J 5 numer ewidencyjny 200 (nr taktyczny 5200) w barwach Flygflottilj F 5.
(rysunek: Lars Henriksson)

W dniu 28 marca 1930 roku Flygvapnet złożyły w Svenska Aero zamówienie na dwa zmodyfikowane “Jaktfalken”, tym razem napędzane 9-cylindrowym silnikiem gwiazdowym typu Bristol “Jupiter” VI o mocy 336 kW (450 hp, 456 KM). Nowy samolot otrzymał oznaczenie fabryczne SA-14 “Jaktfalken” i wojskowe J 6 (oraz nieoficjalną nazwę “Jaktfalken” I). Poza silnikiem i podwójnymi zastrzałami stateczników poziomych samolot był praktycznie identyczny z wcześniejszym SA-11 (J 5).

Oba pierwsze J 6 (FV-nr 204 i 205) Flygvapnet otrzymały już w lecie 1930 roku. Równocześnie w dniu 5 czerwca zamówiono kolejne pięć egzemplarzy (numery ewid. 206 do 210), które – z wyjątkiem jednego – dostarczono na wiosnę 1931 roku. Wspomniany jeden egzemplarz (FV-nr 206) uległ wypadkowi w dniu 27 stycznia 1931 roku, jeszcze przed dostarczeniem siłom powietrznym. W jego szczątkach zginął pilot kapitan Einar Lundborg, znany z akcji ratowania ekspedycji arktycznej włoskiego generała Umberto Nobile w 1928 roku.

Samoloty J 6 przekazane zostały do Kungliga Flygkrigsskolan (Królewskiej Wojennej Szkoły Lotniczej) w Ljungbyhed, gdzie weszły na uzbrojenie szkolnego skrzydła lotniczego Flygflottilj F 5. Potem służyły kolejno w skrzydłach Flygflottilj F 3 w Malmen koło Linköping i Flygflottilj F 1 w Västeras. Maszyny poddano wszechstronnym testom, w tym także próbom porównawczym z brytyjskimi myśliwcami Bristol “Bulldog” Mk IIA. Flygvapnet zakupiły w sierpniu 1930 roku 3 egzemplarze tych samolotów (oznaczenie typu J 7), ale ostatecznie nie rozstrzygnięto, który myśliwiec lepiej spełnia oczekiwania lotnictwa. W związku z tym w listopadzie 1931 roku zakupiono w Wielkiej Brytanii dalsze 8 “Bulldogów”, a w wytwórni Svenska Aero zamówiono 3 zmodyfikowane “Jaktfalken”.

Nowa wersja otrzymała oznaczenie J 6A i różniła się od poprzedniego modelu mocniejszym silnikiem typu Bristol “Jupiter” VIIF wyposażonym w sprężarkę, przedłużoną o 40 cm tylną częścią kadłuba, wzmocnionym podwoziem, zmodyfikowanym statecznikiem poziomym z naciągami z drutu zamiast zastrzałów, a także przekonstruowanymi skrzydłami z dźwigarami wykonanymi z rur stalowych (w J 6 dźwigary były drewniane) oraz zmniejszoną o 20 cm rozpiętością górnego płata i zwiększoną o 17 cm rozpiętością płata dolnego (na skutek czego powierzchnia nośna skrzydeł zmniejszyła się nieznacznie o 0,20 m2). Samoloty otrzymały numery ewidencyjne 219 do 221 i zostały dostarczone lotnictwu do końca 1932 roku.

Model samolotu myśliwskiego Svenska Aero J 6A z numerem taktycznym 9 w barwach Flygflottilj F 1 jako eksponat Flygvapenmuseum w Malmslätt.
(zdjęcie: Lars Henriksson)

Tymczasem zbudowano kolejny egzemplarz “Jaktfalken” (zobacz przypis 1), który we wrześniu 1932 roku został zakupiony przez Norwegię. Tym razem samolot otrzymał 14-cylindrowy silnik w układzie podwójnej gwiazdy typu Armstrong Siddeley “Panther” IIIA o mocy 395 kW (530 hp, 537 KM), osłonięty pierścieniem Townenda (wg innych źródeł był to rówież silnik typu “Jaguar”). Ponadto koła główne podwozia zostały osłonięte owiewkami. Poza tym samolot miał konstrukcję identyczną z maszynami J 6A. Samolot, noszący numer ewidencyjny norweskiego lotnictwa wojskowego 403, poddano w bazie Kjeller próbom porównawczym z amerykańskim myśliwcem Curtiss “Hawk” II i brytyjskim Hawker “Fury”. Nie zdecydowano się jednak na zakup żadnego z tych myśliwców, a jedyny “Jaktfalken” latał w Haerens Flyvåpen do 1936 roku.

W 1932 roku firma Svenska Aero AB popadła w kłopoty finansowe i w konsekwencji została wykupiona przez koncern AB Svenska Järnvägsverkstäderna (ASJ). Po czasowym wstrzymaniu produkcji samolotów nowy właściciel utworzył w dniu 1 stycznia 1933 roku wydział lotniczy (Aeroplanavdelning) w Linköping, do którego przeszła większość inżynierów i techników ze Svenska Aero, w tym także główny konstruktor Sven Blomberg. Nowa firma, bardziej znana pod skróconą nazwą ASJA (AB Svenska Järnvägsverkstädernas Aeroplanavdelning), przejęła także prawa do produkcji samolotu SA-14 “Jaktfalken”. Natomiast Carl C. Bücker powrócił do Niemiec, gdzie w Berlinie-Johannisthal założył firmę Bücker-Flugzeugbau GmbH.

W dniu 1 maja 1933 roku Flygvapnet zawarły z wytwórnią ASJA kontrakt na dostawę kolejnych 7 egzemplarzy “Jaktfalken” (FV-nr 222 do 228). Nowe samoloty zachowały napęd i wszystkie zmiany w konstrukcji wprowadzone wcześniej w modelu J 6A, ale ze względu na zmianę producenta otrzymały wojskowy symbol typu J 6B i nieoficjalną nazwę “Jaktfalken” II. Maszyny dostarczono siłom powietrznym do 1935 roku.

Samoloty J 6A służyły do 1933 roku w Flygflottilj F 3 w Malmen, a od 1934 do 1937 roku w Flygflottilj F 1 w Västeras. Z kolei J 6B weszły najpierw na wyposażenie skrzydła F 1, skąd w 1938 roku przeniesiono je do nowo utworzonego skrzydła Flygflottilj F 8 w Barkarby. Mimo, że wszystkich “Jaktfalken” zbudowano zaledwie kilkanaście sztuk, z czego aż 11 uległo podczas służby różnym wypadkom, to odegrały one znaczącą rolę w tworzeniu podstaw i w szkoleniu szwedzkiego lotnictwa myśliwskiego. Ostatnie maszyny J 6A wycofano ze służby w Flygvapnet w 1940 roku, a trzy ostatnie J 6B w lipcu 1941 roku. Używane wyłącznie do celów szkolnych J 6 skreślono ze stanu lotnictwa znacznie wcześniej – ostatnie dwa egzemplarze już we wrześniu 1936 roku.

Po napaści Związku Sowieckiego na Finlandię w dniu 30 listopada 1939 roku i wybuchu tzw. wojny zimowej Szwecja zdecydowała o wysłaniu dla wsparcia Finlandii zarówno ochotników, jak i sprzętu wojskowego. Wśród przekazanych Finom samolotów znalazł się także jeden J 6A (nr ewid. 219) i dwa J 6B (n-ry ewid. 224 i 228). Samoloty dotarły do Finlandii w styczniu 1940 roku, gdzie otrzymały zmodyfikowane w fińskim stylu numery ewidencyjne (odpowiednio) JF-219, JF-224 i JF-228. Służyły one w Ilmavoimat głównie do szkolenia i treningu pilotów myśliwskich aż do 1945 roku. Maszyny najpierw rozdzielono pomiędzy dywizjon lotniczy LLv 34 i dwa dywizjony szkolenia operacyjnego T-LLv 17 i T-LLv 35, a w końcu – od 1941 roku – zgrupowano je wszystkie w szkole walki powietrznej LeSK (Lentosotakoulu).

Samoloty SA-11 i SA-14 “Jaktfalken” były pierwszymi myśliwcami skonstruowanymi od podstaw w Szwecji, które – po zastosowaniu silnika “Jupiter” – zostały wprowadzone do produkcji seryjnej. Natomiast “bliźniacze” SA-12 “Skolfalken” i SA-13 “Övningsfalken” – oba napędzane różnymi typami silników Armstrong Siddeley – zostały zbudowane tylko w pojedynczych egzemplarzach i latały w szwedzkim lotnictwie pod oznaczeniem (odpowiednio) Sk 8 i Ö 8.


Dane taktyczno-techniczne samolotów “Jaktfalken”:

Konstrukcja: jednosilnikowy jednomiejscowy dwupłat zastrzałowy z odkrytą kabiną i stałym dwukołowym podwoziem z płozą ogonową (w egzemplarzu dla Norwegii koła osłonięte owiewkami). Koła główne można było zastąpić nartami. Konstrukcja mieszana metalowo-drewniana z pokryciem duralowym, sklejkowym i płóciennym. Usterzenie klasyczne, stateczniki poziome wsparte zastrzałami (w J 5 i J 6) lub wzmocnione naciągami (w J 6A, J 6B i w egzemplarzu dla Norwegii). Zapas paliwa 325 litrów.

  J 5    J 6    J 6A  
J 6B
WYMIARY
rozpiętość górnego płata [m]9,009,008,80
rozpiętość dolnego płata [m]8,008,008,17
długość [m]7,107,107,50
wysokość [m]3,463,463,46
powierzchnia nośna [m2]22,0022,0021,80
MASY
masa własna [kg]975(1)1040-1080946(2)
masa startowa [kg]1475(3)14701470(3)
OBCIĄŻENIA
obciążenie powierzchni nośnej [kg/m2]67,0566,8267,43
obciążenie mocy [kg/kW (kg/KM)]3,93 (2,89)4,38 (3,22)3,85 (2,83)
OSIĄGI
prędkość maksymalna [km/h]
na wysokości [m]
300(4)310(5)
4500
310
4500
prędkość przelotowa [km/h]248260
prędkość lądowania [km/h]92(6)75(6)80
czas wznoszenia [min]
na wysokość [m]
12,6(7)
5000
4,5
1000
4
1000
pułap [m]8500(8)8500(9)9000(10)
długotrwałość lotu [h]2,52,5
rozbieg [m]7575-10075-100
dobieg [m]140150150
Przypisy do tabeli:
(1)
 – wg innych źródeł 1080 kg;
(2) – wg innych źródeł 700 kg, 875 kg lub nawet 1070-1080 kg;
(3) – wg innych źródeł 1375 kg;
(4) – wg innych źródeł 305 km/h na wysokości 4500 m;
(5) – wg innych źródeł 300 km/h;
(6) – wg innych źródeł 90 km/h;
(7) – wg innych źródeł 10,5 min na wysokość 5000 m;
(8) – wg innych źródeł 8000 m lub 9000 m;
(9) – wg innych źródeł 8000 m;
(10) – wg innych źródeł 8000 m lub 8500 m;

Napęd: J 5 – jeden 14-cylindrowy silnik gwiazdowy w układzie podwójnej gwiazdy, chłodzony powietrzem, typu Armstrong Siddeley “Jaguar” o maksymalnej mocy startowej 380 kW (510 hp, 517 KM) {wg innych źródeł o mocy 373 kW (500 hp, 507 KM)} i mocy nominalnej 317 kW (425 hp, 431 KM), napędzający stałe 2-łopatowe śmigło drewniane o średnicy 2,77 m

egzemplarz dla Norwegii – jeden 14-cylindrowy silnik gwiazdowy w układzie podwójnej gwiazdy, chłodzony powietrzem, typu Armstrong Siddeley “Panther” IIIA o mocy maksymalnej 395 kW (530 hp, 537 KM), napędzający stałe 2-łopatowe śmigło drewniane o średnicy 2,77 m

J 6 – jeden 9-cylindrowy silnik gwiazdowy, chłodzony powietrzem, typu Bristol “Jupiter” VI o mocy maksymalnej 336 kW (450 hp, 456 KM), napędzający stałe 2-łopatowe śmigło drewniane o średnicy 2,77 m

J 6A i J 6B – jeden 9-cylindrowy silnik gwiazdowy, chłodzony powietrzem, typu Bristol “Jupiter” VIIF o mocy maksymalnej 387 kW (520 hp, 527 KM) {wg innych źródeł o mocy 373 kW (500 hp, 507 KM)} na wysokości 3048 m, napędzający stałe 2-łopatowe śmigło drewniane o średnicy 2,77 m

Uzbrojenie: wszystkie wersje – dwa stałe karabiny maszynowe kalibru 8 mm typu Colt u góry przedniej części kadłuba przed kabiną

Załoga: wszystkie wersje – 1 osoba (pilot)

Wytwórnia: Svenska Aero AB, Lidingö, Szwecja (J 5, J 6, J 6A i egzemplarz dla Norwegii) oraz A.B. Svenska Järnvägsverkstädernas Aeroplanavdelning (ASJA), Linköping, Szwecja (J 6B)

Produkcja: 1 prototyp J 5 + 7 egzemplarzy J 6 + 3 egzemplarze J 6A + 7 egzemplarzy J 6B + 1 egzemplarz dla Norwegii = łącznie 19 egzemplarzy wszystkich wersji (w tym 12 w Svenska Aero i 7 w ASJA)

WytwórniaOznaczenie typuNumery fabryczne (seryjne)Numery ewidencyjne Ilość 
fabrycznew Flygvapnetw Flygvapnetw Norwegiiw Finlandii
Svenska AeroSA-11J 5642001
SA-14J 6722047
73205
74206
75207
76208
77209
78210
J 6A79219JF-2193
80220
81221
SA-11
(SA-14E)
824031
ASJASA-14J 6B302227
31223
32224JF-224
33225
34226
35227
36228JF-228

Użytkownicy: Szwecja, Norwegia, Finlandia


Przypisy:

(1) w różnych publikacjach można spotkać dwa różne oznaczenia fabryczne tego egzemplarza – SA-11 lub SA-14E. Niektórzy autorzy twierdzą – traktując napęd jako wyróżnik wersji – że ze względu na użycie silnika typu Armstrong Siddeley był to drugi egzemplarz modelu SA-11 (w SA-14 do napędu służyły bowiem silniki Bristol). Z kolei inni podają oznaczenie SA-14E, ponieważ egzemplarz ten – poza silnikiem – posiadał wszystkie zmiany konstrukcyjne typowe dla wersji J 6A (czyli modelu SA-14). 

Podobne wpisy