Japoński przemysł lotniczy w czasie II wojny światowej
Nihon Koku Kogyo
Autor Leszek Wieliczko.
Za formalny początek rozwoju lotnictwa w Kraju Kwitnącej Wiśni możemy przyjąć rok 1909, kiedy to na mocy rozporządzenia cesarza Meiji powołano do życia tzw. Rinji Gunyo Kikyu Kenkyu Kai (Tymczasowy Komitet Badań nad Balonami Wojskowymi). Z kolei w kwietniu 1910 roku dwóch oficerów Armii Cesarskiej – kpt. Yoshtoshi Tokugawa i kpt. Kumazo Hino – wyjechało do Europy, aby nauczyć się pilotażu i dokonać zakupu pierwszych samolotów. W tym samym roku, a dokładniej 19 grudnia, na placu parad Yoyogi koło Tokio zaprezentowano przed cesarzem, dostojnikami państwowymi, generalicją i admiralicją oraz ponad stutysięczną widownią dwa pierwsze pod japońskim niebem samoloty: jeden francuski konstrukcji Henri Farmana i jeden niemiecki konstrukcji Hansa Grade. W 1911 roku zbudowano w mieście Tokorozawa pierwsze na Wyspach Japońskich lotnisko. Dopiero kilka lub kilkanaście lat po tych wydarzeniach rozpoczęli swoją działalność późniejsi potentaci japońskiego przemysłu lotniczego – wielkie koncerny Mitsubishi, Nakajima, Kawanishi czy Kawasaki – ale na pierwsze konstrukcje całkowicie japońskie wcale nie trzeba było tak długo czekać.
Już w 1911 roku w warsztatach Armii w Nakano zbudowano własnymi siłami dwupłatowy samolot szkolny nazywany Typ Tokugawa lub Typ Kai (Kaishiki No.1), wzorowany na francuskim Farmanie. W 1913 roku w Arsenale Marynarki w Yokosuka powstał dwupłatowy wodnosamolot pływakowy Typ Mo (Mo Shiki) – także zaadaptowany francuski Farman “Longhorn”. W tym samym czasie, na bazie konstrukcji samolotów Farman i Curtiss, w Arsenale skonstruowano i zbudowano wyłącznie własnymi siłami kolejny wodnopłat, znany jako Typ Yokosho lub Yokosho No.8. Jednak za pierwszy samolot całkowicie rodzimej konstrukcji zbudowany i oblatany w Japonii należy uznać dwupłatowiec Narahara No.1, zbudowany całkowicie samodzielnie w 1910 roku przez Sanji Naraharę. Samolot ów, wyposażony w silnik typu Anzani o mocy 25 KM, oderwał się od ziemi na wysokość zaledwie 30 cm (!), ale pierwszy krok został zrobiony. Praktycznie od tej pory rozpoczął się okres dynamicznego rozwoju japońskiego lotnictwa.
O skali rozwoju przemysłu lotniczego w Japonii mogą świadczyć liczby wyprodukowanych w kolejnych latach samolotów: w 1930 roku było to 445 sztuk, w 1931 roku – 368 sztuk, w 1932 roku – 691 sztuk, w 1933 roku – 766 sztuk, w 1934 roku – 688 sztuk, w 1935 roku – 952 sztuki, w 1936 roku – 1181 sztuk, w 1937 roku – 1511 sztuk, w 1938 roku – 3201 sztuk (był to największy przyrost produkcji w ciągu jednego roku – aż o 111,8%), w 1939 roku – 4467 sztuk, w 1940 roku – 4768 sztuk, w 1941 – 5088 samolotów i 12151 silników lotniczych, w 1942 roku – 8861 samolotów i 16999 silników, w 1943 roku – 16693 samoloty i 28541 silników, w 1944 roku – 28180 samolotów i 46526 silników (w tym 2472 samoloty w rekordowym miesiącu – wrześniu), a do 15 sierpnia 1945 roku – 11066 samolotów i 12360 silników. W sumie w latach 1940-1945 wyprodukowano 74656 samolotów wszystkich typów, z czego 30477 sztuk (czyli niemal 41%) stanowiły myśliwce (lądowe i morskie). Jednak nawet w najlepszym roku produkcji (1944) Japonia nie mogła się równać ze swoim głównym przeciwnikiem – Stanami Zjednoczonymi, których przemysł lotniczy dostarczył w tym samym roku ogromną ilość 100752 samoloty, a łącznie w latach 1940-1945 aż 301572 samoloty ! Japońscy piloci nadrabiali to ogromną determinacją, poświęceniem i zapałem do walki, co jednak nie wystarczyło do zdobycia dominacji nad Pacyfikiem.
W interesujących nas latach 1935-1945 produkcją lotniczą w Japonii zajmowały się m.in. następujące firmy (w kolejności alfabetycznej):
AICHI
Aichi Tokei Denki Kabushiki Kaisha (Fabryka Zegarów i Urządzeń Elektrycznych Aichi), od 1943 roku Aichi Kokuki Kabushiki Kaisha (Fabryka Samolotów Aichi) – w 1920 roku rozpoczęto produkcję samolotów, a w 1927 roku silników lotniczych. Firma była znana z konstrukcji wodnosamolotów wszelkiego przeznaczenia i bombowców pokładowych, a jej główne konstrukcje to bombowce nurkujące D1A i D3A, łodzie latające i wodnosamoloty rozpoznawcze E10A, E11A, E13A i E16A “Zuiun”, bombowiec torpedowy B7A “Ryusei” czy szkolna łódź latająca H9A . W firmie tej powstał także jedyny specjalnie zbudowany japoński myśliwiec nocny nie będący przeróbką innego typu samolotu – S1A “Denko”, a także specjalny samolot szturmowy dla okrętów podwodnych – M6A “Seiran”. Zakłady Aichi pracowały głównie na potrzeby Marynarki Cesarskiej, budując w latach 1941-1945 łącznie 3627 samolotów (w tym 3611 bojowych) oraz 1783 silniki. Wszystkie zakłady firmy – Funakata, Atsuta i Eitoku – mieściły się w mieście Nagoya.
FUJI
Fuji Hikoki Kabushiki Kaisha (Fabryka Samolotów Fuji) – zajmowała się przede wszystkim produkcją licencyjną (np. szkolnego Kugisho K5Y) i kooperacją z wielkimi firmami, produkując na licencji różne części i podzespoły (np. skrzydła i części kadłuba do samolotu samobójczego MXY7 “Ohka” Model 11). Łącznie w latach 1941-1945 w zakładach Fuji w Tokio, Osace i Taira zbudowano 871 samolotów.
GASUDEN
Tokyo Gasu Denki Kogyo KK (Tokijskie Zakłady Budowy Urządzeń Gazowych i Elektrycznych) – zobacz: Hitachi.
HITACHI
Hitachi Kokuki Kabushiki Kaisha (Fabryka Samolotów Hitachi) – firma utworzona w maju 1939 roku z połączenia Hitachi Seisakusho KK (Warsztaty Hitachi) i Tokyo Gasu Denki Kogyo KK (Tokijskie Zakłady Budowy Urządzeń Gazowych i Elektrycznych, znane pod skróconą nazwą Gasuden). Zajmowała się produkcją licencyjną samolotów innych firm (np. szkolnych K2Y2 i K5Y1 Kugisho czy A6M2-K Mitsubishi) oraz silników lotniczych (podczas wojny zakłady Hitachi były trzecim producentem silników lotniczych). Opracowywała też własne konstrukcje, np. samolot transportowy LXG1 czy szkolny K9G. Łącznie w latach 1941-1945 w zakładach Hitachi w Omori, Tachikawa, Haneda i Chiba zbudowano 1783 samoloty oraz 13571 silników.
ISHIKAWAJIMA
Ishikawajima Koku Kogyo Kabushiki Kaisha (Zakłady Przemysłu Lotniczego Ishikawajima) – założone w 1937 roku w Tsukishima jako oddział koncernu stoczniowego Ishikawajima Zosensho Kabushiki Kaisha (Stocznia Ishikawajima). Zajmowały się produkcją silników lotniczych, których w latach 1941-1945 zbudowała 2286 sztuk. Zobacz też: Tachikawa.
KAWANISHI
Kawanishi Kokuki Kabushiki Kaisha (Fabryka Samolotów Kawanishi) – firma wydzielona w listopadzie 1928 roku z koncernu Kawanishi Kikai Seisakusho (Warsztaty Mechaniczne Kawanishi), założonego w 1920 roku w Kobe przez Seibei Kawanishi – jednego z pionierów japońskiego przemysłu lotniczego. Jedna z bardziej znanych wytwórni japońskich, produkująca m.in. wielkie łodzie latające H6K i H8K oraz wodnosamoloty obserwacyjne E7K i E15K “Shiun”. W tej firmie skonstruowano też, uważany przez wielu za najlepszy, wodnosamolot myśliwski N1K1 “Kyofu”, który swoimi osiągami dystansował wiele samolotów lądowych, a także znakomite myśliwce bazowe N1K1-J “Shiden” i N1K2-J “Shiden” KAI. Ponadto powstały w niej projekty myśliwców przechwytujących J3K i J6K “Jinpu”, pokładowego A8K, dwusilnikowego bombowca G9K “Gunzan” oraz wielkiego sześciosilnikowego bombowca strategicznego 19-Shi. Zakłady Kawanishi w Naruo, Takarazuka, Konan i Himeji (wszystkie w rejonie przemysłowym Osaka-Kobe) pracowały głównie na potrzeby Marynarki Cesarskiej, budując w latach 1941-1945 łącznie 1994 samoloty, w tym 1629 bojowych.
KAWASAKI
Kawasaki Kokuki Kogyo Kabushiki Kaisha (Zakłady Budowy Samolotów Kawasaki) – wydział lotniczy wielkiego koncernu stoczniowego KK Kawasaki Zosensho (Stocznia Kawasaki) powstał już w kwietniu 1919 roku w Kobe, ale usamodzielnił się dopiero w 1937 roku. Zaprojektowano tam i wyprodukowano wiele świetnych myśliwców dla Cesarskiej Armii lądowej (np. Ki-10, Ki-45 “Toryu”, Ki-61 “Hien”, Ki-100, Ki-102 czy Ki-108), bombowców (Ki-32, Ki-48), a także bomby kierowane (Igo-I Otsu) i silniki. Zakłady Kawasaki w Kagamigahara (Gifu) i Ichinomiya koło Nagoyi, Futami i Takatsuki w rejonie Osaki i Akashi koło Kobe pracowały głównie na potrzeby Armii Cesarskiej, budując w latach 1941-1945 łącznie 8243 samoloty (w tym 7770 bojowych) oraz 10274 silniki.
KAYABA
Kayaba Seisakusho Kabushiki Kaisha (Warsztaty Kayaba) – mała fabryczka w Sendai, znana przede wszystkim z produkcji jedynego japońskiego wiatrakowca Ka-1 (Ka-Go) oraz szybowców i motoszybowców doświadczalnych Ku-2, Ku-3 i Ku-4.
KOKUSAI
Kokusai Kokuki Kabushiki Kaisha (Międzynarodowa Fabryka Samolotów) – zobacz: Nihon Kokusai.
KYUSHU, wcześniej WATANABE
Kyushu Hikoki Kabushiki Kaisha (Fabryka Samolotów Kyushu) – powstała w maju 1943 roku z przekształcenia istniejącej już od 1886 roku firmy KK Watanabe Tekkosho (Fabryka Wyrobów Żelaznych Watanabe) i zajmowała się głównie produkcją samolotów na licencji (np. obserwacyjnych E13A Aichi czy E14Y Kugisho) oraz konstrukcji własnych – szkolnych K9W “Momiji”, K10W i K11W “Shiragiku”, patrolowego Q1W “Tokai” oraz wodnosamolotu obserwacyjnego dla okrętów podwodnych E9W. W firmie tej powstał także niekonwencjonalny myśliwiec w układzie kaczka J7W “Shinden”. Łącznie w latach 1941-1945 w zakładach Watanabe/Kyushu w Zasshonokuma i Fukuoka zbudowano 2620 samolotów, w tym 1507 bojowych.
MAEDA
Maeda Koken Kogyo Kabushiki Kaisha (Zakłady Przemysłu Lotniczego Maeda) – wytwórnia zajmująca się budową szybowców, w której opracowano takie m.in. konstrukcje jak transportowe Ku-1 i Ku-6 czy szkolno-treningowy Ku-10.
MANSHU (lub MANSYU), w skrócie MANPI
Manshu Hikoki Seizo Kabushiki Kaisha (Mandżurska Fabryka Samolotów), zwana w skrócie Manpi (od znaków Man i Hi w alfabecie kanji tworzących razem słowo Man-Hi, wymawiane jako Man-pi) – jedyna firma japońska znajdująca się poza macierzystymi granicami Cesarstwa, w marionetkowym Manchukuo (Mandżukuo, Mandżuria). Została założona wspólnie przez rządy Japonii i Manchukuo w 1932 roku w stolicy Manchukuo – Mukdenie, początkowo – do czerwca 1938 roku – pod nazwą Manshu Koku KK (Mandżurskie Lotnictwo), w skrócie Manko. Budowę samolotów rozpoczęto w 1934 roku. Firma produkowała silniki lotnicze, samoloty na licencji i jedyną własną konstrukcję, choć w całości opartą na myśliwcu Nakajima Ki-27 – szkolno-treningowy Ki-79. Opracowano tam też samolot rozpoznawczy Ki-71 oraz zaprojektowano samoloty myśliwskie Ki-65 i Ki098. Łącznie w latach 1941-1945 w zakładach firmy Manshu w Mukdenie, Harbinie i Kungchuling zbudowano 2196 samolotów (w tym 798 bojowych) oraz 2168 silników.
MITSUBISHI
Mitsubishi Jukogyo Kabushiki Kaisha (Zakłady Przemysłu Ciężkiego Mitsubishi) – druga po Nakajimie największa firma lotnicza w Japonii i zarazem największy producent silników lotniczych. Wydział lotniczy – do 1928 roku występujący pod nazwą Mitsubishi Nainenki Seizo Kabushiki Kaisha (Fabryka Silników Wysokoprężnych Mitsubishi) – powstał w tym koncernie w maju 1920 roku. W 1928 roku firma usamodzielniła się i zmieniła nazwę na Mitsubishi Kokuki KK (Fabryka Samolotów Mitsubishi), a w 1934 roku została ponownie włączona w skład koncernu. To właśnie tutaj wyprodukowano chyba najbardziej znany samolot japoński – legendarny myśliwiec pokładowy A6M Zero. Wytwarzano w niej głównie myśliwce pokładowe (A5M, A6M, A7M) i bazowe (J2M “Raiden”), samoloty bombowe (G3M, G4M, Ki-21 i Ki-67 “Hiryu”), treningowe (np. K3M) oraz rozpoznawcze (C5M, Ki-15 i Ki-46). W firmie tej rozpoczęto prace nad pierwszym rakietowym samolotem japońskim, skonstruowanym na podstawie niemieckiego Me 163 “Komet” – J8M “Shusui”. Łącznie w latach 1941-1945 w licznych zakładach Mitsubishi w Nagoya, Naguno, Takaoka, Kagamigahara, Inami, Obu, Tsu, Yawata, Yokkaichi, Naruo, Mizushima, Kyoto, Shizuoka, Nagano, Hiroshima, Ogaki, Fukui, Niigata, Koromo, Toyama, Kumamoto, Chita, Tsurashima, Okayama i Suzuka zbudowano 12513 samolotów (w tym 12039 bojowych) oraz 41534 silniki.
MIZUNO
Mizuno Guraida Seisakusho Kabushiki Kaisha (Warsztaty Szybowcowe Mizuno) – projektowała i budowała głównie szybowce (np. specjalny szybowiec szturmowy “Shinryu”).
NAKAJIMA
Nakajima Hikoki Kabushiki Kaisha (Fabryka Samolotów Nakajima) – najstarszy i największy zakład lotniczy w Japonii, utworzony w grudniu 1917 roku jako Nihon Hikoki Seisakusho Kabushiki Kaisha (Japońskie Warsztaty Samolotów) przez Chikuhei Nakajima (był on honorowym prezesem firmy jeszcze w latach wojny) i Seibei Kawanishi (który odszedł z firmy w 1919 roku). W 1945 roku w zakładach Nakajima wyprodukowano 36% wszystkich samolotów japońskich, 47% samolotów bojowych i 32% silników. Do najbardziej znanych konstrukcji tej firmy należały niewątpliwie myśliwce Ki-27, Ki-43 “Hayabusa”, Ki-44 “Shoki” i Ki-84 “Hayate”, będące jednymi z najlepszych myśliwców Armii japońskiej. Ponadto budowano w niej pokładowe bombowce torpedowe B5N i B6N “Tenzan”, rozpoznawczy C6N “Saiun”, dwusilnikowe myśliwce bazowe J1N i J5N “Tenrai”, ciężkie bombowce Ki-49 “Donryu”, G5N “Shinzan” i G8N “Renzan” oraz specjalne samoloty szturmowe Ki-115 “Tsurugi” i odrzutowe “Kikka”. Projektowano również wielki sześciosilnikowy samolot bombowyG10N “Fugaku” . Łącznie w latach 1941-1945 w zakładach koncernu Nakajima w Ota, Okawa, Musashi, Omiya, Hamamatsu, Utsonomiya, Iwate, Shiroyama, Koizumi i Handa zbudowano 19561 samolotów (w tym aż 19396 bojowych) oraz 36440 silników.
NIHON HIKOKI, w skrócie NIHON lub NIPPI
Nihon Hikoki Kabushiki Kaisha (Japońska Fabryka Samolotów) – firma utworzona w październiku 1934 roku, bardziej znana pod skróconą nazwą Nippi (połączone znaki alfabetu kanji Ni i Hi tworzyły razem słowo-akronim Ni-Hi, wymawiany jako Nippi). Produkowała przede wszystkim samoloty licencyjne innych firm (np. szkolne K4Y1 Kugisho i K10W1 Watanabe). Jedynym samolotem bojowym produkowanym w wytwórni Nippi był E16A1 “Zuiun”, budowany na licencji zakładów Aichi. W dorobku tej firmy znajdowały się też m.in. jednosilnikowy wodnosamolot szkolno-treningowy K8Ni (K8P) i dwusilnikowa amfibia transportowa L7P – jedyna tego typu konstrukcja zbudowana w Japonii. Łącznie w latach 1941-1945 w zakładach Nippi w Tomioka koło Yokohamy i Yamagata zbudowano 2882 samolotów, w tym jednak tylko 59 bojowych.
NIHON KOGATA
Nihon Kogata Hikoki Kabushiki Kaisha (Japońska Fabryka Małych Samolotów) – niewielka wytwórnia lotnicza, założona w 1937 roku w Kamata pod nazwą Nihon Kogata Hikoki Kenkyusho (Japoński Instytut Doświadczalny Małych Samolotów), znana np. z budowy szybowca transportowego Ku-11 i szkolnych Ku-14 i MXJ1 “Wakakusa”.
NIHON KOKU
Nihon Koku Kogyo Kabushiki Kaisha (Japońskie Zakłady Przemysłu Lotniczego) – zobacz: Nihon Kokusai.
NIHON KOKUSAI, w skrócie KOKUSAI
Nihon Kokusai Koku Kogyo Kabushiki Kaisha (Japońskie Międzynarodowe Zakłady Przemysłu Lotniczego) – powstały w maju 1937 roku jako Kokusai Kokuki Kabushiki Kaisha (Międzynarodowa Fabryka Samolotów). W czerwcu 1941 roku połączyły się z wytwórnią Nihon Koku Kogyo Kabushiki Kaisha (Japońskie Zakłady Przemysłu Lotniczego). Zajmowały się produkcją szybowców (Ku-7 “Manazuru”, Ku-8), samolotów transportowych (Ki-59, Ki-105 “Ohtori”) oraz szkolnych i obserwacyjnych (Ki-76, Ki-86). Konstrukcje tej firmy znane są częściej pod nazwą Kokusai. Łącznie w latach 1941-1945 w zakładach Nihon Kokusai w Hiratsuka i Okubo zbudowano 2134 samoloty (w tym wszakże tylko 14 bojowych), a także 837 silników.
NISSAN
Nissan Jidosha Kabushiki Kaisha (Zakłady Motoryzacyjne Nissan) – firma motoryzacyjna, która od sierpnia 1943 roku zaangażowała się również w produkcję silników lotniczych. Do końca wojny zbudowano ich w zakładach Nissana w Yokohamie i Yoshiwara 1633 sztuki.
SHOWA
Showa Hikoki Kogyo Kabushiki Kaisha (Zakłady Budowy Samolotów w Showa) – wytwórnia powstała w czerwcu 1937 roku i znana jest przede wszystkim z produkcji transportowego samolotu L2D na licencji amerykańskiego Douglasa DC-3. Łącznie w latach 1941-1945 w zakładach Showa w Showa koło Tokio, Matsumoto, Oine i Shinonoi zbudowano 616 samolotów.
TACHIKAWA
Tachikawa Hikoki Kabushiki Kaisha (Fabryka Samolotów w Tachikawa) – rozpoczęła swoją lotniczą działalność w Tokio w grudniu 1924 roku pod nazwą KK Ishikawajima Hikoki Seisakusho (Warsztaty Samolotów Ishikawajima) jako część Ishikawajima Zosensho Kabushiki Kaisha (Stocznia Ishikawajima). W 1936 roku firma przeniosła produkcję samolotów do miasta Tachikawa w pobliżu Tokio i zmieniła nazwę na Tachikawa Hikoki KK. Rok później utworzono rownież fabrykę silników lotniczych (zobacz: Ishikawajima). Tachikawa miała na swoim koncie wiele konstrukcji samolotów współpracy z armią (Ki-36), szkolnych i treningowych (Ki-9, Ki-17, Ki-54 i Ki-55) czy też eksperymentalnych samolotów rozpoznawczych (Ki-70 i Ki-74) i dalekiego zasięgu (Ki-77).
Wytwórnia Tachikawa pracowała głównie na potrzeby Armii Cesarskiej. Łącznie w latach 1941-1945 w zakładach Tachikawa w Tachikawa, Okayama i Kofu zbudowano 6645 samolotów, w tym 3130 bojowych.
TOKYO
Tokyo Koku KK (Tokijska Fabryka Samolotów) – niewielka fabryka lotnicza w Tokio, znana przede wszystkim z produkcji lekkiego samolotu szkolnego Ki-107.
WATANABE
KK Watanabe Tekkosho (Fabryka Wyrobów Żelaznych Watanabe) – zobacz: Kyushu.
Oprócz największych firm lotniczych działały też mniejsze wytwórnie i warsztaty, produkujące głównie samoloty lekkie, cywilne, doświadczalne oraz szybowce. Nie wszystkie przetrwały do lat II wojny światowej, ale ich znaczenie dla rozwoju japońskiego przemysłu lotniczego jest niepodważalne. Należały do nich m.in.: Akabane Hikoki Seisakusho KK (samoloty tej wytwórni znane są bardziej – od nazwiska założyciela – pod nazwą Kishi), Fukuda Kei Hikoki Seisakusho, Fukunaga Hikoki Seisakusho, Itoh Hikoki Kenkyusho, Nozawa Koku Kenkyusho czy Shirato Hikoki Kenkyusho.
Niezależnie od fabryk lotniczych działalnością produkcyjną zajmowało się też w Japonii kilka tzw. Arsenałów (warsztatów) należących do Armii i Marynarki, które oprócz prac badawczych, doświadczalnych, rozwojowych, modyfikacyjnych i remontowych prowadziły również produkcję samolotów. Do największych należały:
KUGISHO (błędnie YOKOSUKA !)
Dai-Ichi Kaigun Koku Gijutsu-Sho (Pierwszy Arsenał Techniczny Lotnictwa Marynarki) w Yokosuka, zwany w skrócie Kugisho – najstarszy ośrodek japońskiej techniki lotniczej i główne centrum doświadczalne lotnictwa Marynarki, założony jako Yokosuka Kaigun Ko-sho (Arsenał Marynarki w Yokosuka, w skrócie Yokosho), od 1 kwietnia 1932 roku znany jako Kaigun Koku-sho (Arsenał Lotniczy Marynarki, w skrócie Kusho), od 1 kwietnia 1939 roku jako Kugisho, a od 15 lutego 1945 roku jako Dai-Ichi Kaigun Gijutsu-Sho (Pierwszy Arsenał Techniczny Marynarki, w skrócie Ichi-Gisho). Do najbardziej znanych konstrukcji tego Arsenału należą: bombowiec torpedowy B4Y, bombowiec nurkujący D4Y “Suisei”, samolot samobójczy MXY7 “Ohka”, samolot szkolny K5Y, szybki bombowiec P1Y “Ginga” czy samolot rozpoznawczy R2Y “Keiun”. W Arsenale powstał też specjalny samolot obserwacyjny służący na okrętach podwodnych E14Y – wykonawca jedynego nalotu bombowego na terytorium macierzyste USA (zrzucono z niego małe bombki zapalające na lasy w stanie Oregon). Samoloty opracowane i produkowane w Arsenale oznaczane są często w literaturze popularną – acz nieprawidłową ! – nazwą Yokosuka.
KASUMIGAURA
Dai-Ichi Kaigun Kokusho (Pierwszy Arsenał Lotniczy Marynarki) w Kasumigaura – produkowano tu m.in. samoloty licencyjne L3Y i MXY7 “Ohka” Model 11.
HIRO, wcześniej HIROSHO
Dai-Juichi Kaigun Kokusho (11-ty Arsenał Lotniczy Marynarki) w Hiro koło Kure – został założony jako Hiro Kaigun Kosho (Arsenał Marynarki w Hiro, w skrócie Hirosho), a w październiku 1941 roku przekształcony w 11-ty Arsenał Lotniczy Marynarki. Produkowano tu m.in. samoloty na licencji równych firm (B5N, D4Y, K5Y i E13A), własnej konstrukcji ciężkie bombowce (G2H) i łodzie latające (H2H, H3H) oraz silniki lotnicze.
SASEBO, potem OMURA
Dai-Nijuichi Kaigun Kokusho (21-szy Arsenał Lotniczy Marynarki) w Sasebo koło Omura – produkowano tu m.in. samoloty licencyjne F1M, A5M4-K, A6M2-K czy B7A oraz silniki lotnicze. W 1945 roku nazwę Arsenału zmieniono na Omura Kaigun Kokusho (Arsenał Lotniczy Marynarki w Omura).
KOZA
Koza Kaigun Kokusho (Arsenał Lotnictzy Marynarki w Koza) – produkowano tu m.in. na licencji myśliwce przechwytujące J2M “Raiden”.
Łącznie w latach 1941-1945 we wszystkich Arsenałach Marynarki wyprodukowano 1700 samolotów (w tym 1284 bojowych) oraz 4452 silniki lotnicze.
RIKUGUN, w skrócie KOSHO
Dai-Ichi Rikugun Kokusho (Pierwszy Arsenał Lotniczy Armii) w Tachikawa, zwany w skrócie Kosho – produkowano tam m.in. silniki, samoloty licencyjne Ki-30, Ki-43 i Ki-51 oraz prototypy ciężkiego dwusilnikowego myśliwca szturmowego Ki-93. Łącznie w latach 1941-1945 w Arsenale w Tachikawa zbudowano 1004 samoloty – wszystkie bojowe – oraz 1439 silników lotniczych. Samoloty budowane przez ten Arsenał zazwyczaj oznaczane są w literaturze nazwą Rikugun, ale warto pamiętać, że samo określenie Rikugun oznacza po prostu Armia, a w dodatku jest też czasem używane w odniesieniu do Rikugun Kokugijutsu Kenkyusho (w skrócie Giken lub Kogiken), czyli Instytutu Doświadczalnego Techniki Lotniczej Armii, także mieszczącego się w mieście Tachikawa. Instytut ten był z kolei głównym ośrodkiem doświadczalnym lotnictwa Armii.
Ogólnie w latach 1941-1945 wyprodukowano w Japonii 69888 samolotów, z tego 52242 bojowe. Tylko trzy największe wytwórnie – Nakajima, Mitsubishi i Kawasaki – wyprodukowały w latach 1941-1945 aż 75% wszystkich samolotów bojowych i 89% silników lotniczych. Pod koniec wojny, z powodu braków większości surowców, produkcja bardzo zmalała. Oprócz samolotów i paliwa Japonii zaczęło brakować dobrze wyszkolonych pilotów. Wielu z nich ginęło nie tylko w walce z pilotami wroga lecz także w lotach samobójczych. W taki sposób skończyły się dni chwały lotników spod znaku Wschodzącego Słońca.
UWAGA: niektóre japońskie nazwy i skróty występujące w powyższym tekście oznaczają:
Gijutsu = techniczny (technical)
Gunyo = wojskowy (military)
Guraida = szybowiec (glider)
Hikoki = samolot (aircraft); zobacz też Kokuki
Kabushiki Kaisha lub w skrócie KK = spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, spółka z o.o. (Company Limited, Co. Ltd.)
Kaigun = morski, flota, marynarka wojenna (naval, navy)
Kenkyu = doświadczalny, badawczy (research)
Kenkyusho = instytut doświadczalny, badawczy (research institute)
Kogyo = przemysł, budowa, konstruowanie (industry, engineering)
Koku = lotnictwo, lotniczy (aviation, air)
Kokuki = samolot (aircraft); słowo późniejsze niż Hikoki
Kokusai = międzynarodowy (international)
Kokusho = arsenał lotniczy (air arsenal), w szerszym znaczeniu także lotnictwo wojskowe (military aviation, air force), broń lotnicza (air arm)
Kosho = arsenał (arsenal)
Nihon lub Nippon = Japonia, japoński (Japan, Japanese)
Seisakusho = warsztaty (manufacturing works)
Rikugun = armia, armijny (army)
